Raphael Warjri
Lada ki paidbynriew salonsar kim lah ban poi sha ka jinglong kawei hapoh kawei ka jaitbynriew ban pynneh ryntih ia ka riti dustur, kumta ka la dei hi ka pali jong ka sorkar ban shimti da ka iktiar ban pynbeit bad law ia ki sohkyrdot. Ka sorkar jylla Meghalaya ka dei ka ba shongaiñ ban shimti ia kane ka jingkitkhlieh namar ba ka synshar ia ka jylla baroh kawei, hynrei hapoh kata ka sorkar la don sa kawei ka iktiar ba la pynkupbor da ka Sorkar Kmie katkum ka Riti Synshar ka Ri India na ka bynta ban khmih ia kino kino ki bynta ki ba dei ban pynneh ia ka riti dustur tynrai bad kata ka dei ka sorkar dalariti (District Council) kaba tbit tam ban shimti ia kane ka bynta. Ha ba ka kynrum kynram ka kynton ha nongbah Shillong bad ka ktah kham tam ia ki paidbynriew Khasi, kumta ka shongnia ia ka Khasi Hills District Council ban tuklar tyngeh ia kane ka bynta. Ym dei ba kiwei pat ki sorkar dalariti ha jylla kin wan ban kdew namar ba ki don la ka lyngwiar ha la u pud u sam lajong, lada dei ia ki Pnar ha Jaiñtia hills District Council ne ia ki Garo ha Garo Hills District Council. Kaei kaei ka ba ktah ia ka dustur ha ka imlang sahlang ka dei ka daw jong ki paidbah ba dei ban tuklar ka iktiar sorkar dala-riti, bad ym dei ban kam dano dano ruh ban kam ba ka dei ka kam shimet ne shiiing shisem. Hynrei kata ka jingpynbeit ka dei ban long da ka lynti ka ba beit katkum ki aiñ tynrai ba la buhti ki longshwa manshwa bad ba la ithuh da ka Riti Synshar ka Ri India, bad lada don ba pynkheiñ ia kata ka shonghok bad shongnia ia ki kher rangbah jong ka sorkar dalariti ban bat lakam bad pynjiari da ka aiñ kaba biang. Mano mano kiba pynkheiñ ki dei ba la iaid lait ia ki kyndon jong ka aiñ ka ba la ithuh da ka iktiar ba hakhlieh duh jong ka jylla bad ka Ri India. Na kata ka daw ka jingtreikam jong u Bah Titosstarwell Chyne ka dei ka ba biang bad kita ki ba angnud ban aijait shynrang ruh ki dei ban pdiang ia ki kyndon jong ka aiñ, khlem da pynksan jubor da ka ba mushlia ia kita ki kyndon aiñ. Ka long kaei kaei kaba sngewphieng ba kita ki khyndiat ngut ki ba aijait shynrang ki shim khia ia ki paidbyllien ha jylla, hynrei ki dei ban ioh ia ka jingmynjur salonsar, khlem da pyntian jubor ia la ka rukom pyrkhat ha kiba bun ba lang.
Kaba aijait shynrang ka dei ka saiñ pyrkhat ka juk mynta kaba shongper bad kaba kynrei ha satlak pyrthei. Kumta lada ka imlang sahlang ka pyrthuh bud kan long kaba suk ban shah tyllep ha kiwei ki jaitbynriew hehpaid.Kiwei kiwei ki riewlum kiba aijait kpa ki kloi lan ban kyrsum bad kiwei kiwei ki jaitbynriew hehpaid, lada kim phikir ban pyrkhing tyngeh ha la ka imlang sahlang. Wat kiba ym dei riewlum kum ki Nayar ruh ki la jan shah tyllep ha ki paidbynriew hehpaid ha ka thaiñ India ba shathie. Hynrei ki riewlum ha ka thaiñ shatei lammihngi namar ba ki pyrkhing bad ba ka jylla ka dei ka ba khang kdong da ki sawkun ka mariang bad ba ka sorkar ruh ka buh kyndon aiñ ban iada katkum ka Riti Synshar, kumta kham duna ban shah tyllep ha ki hehpaid.Lada khmih ha Tripura, namar ba la tyllep ki hehpaid Hindu, ki paidbynriew riewlum ki la nang shah tyllep suki suki. Kumjuh ka la jia ia ki Koch, Rabha, Hajong bad ka la sdang parpaiñ sa ha ki paidbynriew Karbi bad Bodo ruh. Kaba dei ban khmih shaiñ ka long ha jylla Meghalaya ba ym don lad jingiada ba paka ryngkat bad ka laitlan naphang, hynrei ki paidbynriew Khasi bad Garo ki dang roi stet katta katta, nalor ba dang don napoh la ka imlang sahlang kiba khluh bad trei borbah ban kylla noh sha kaba aijait shynrang. Lada khmih sani ia kane ka rukom kwah ban aijait kpa ka kynrei tang ha sor Shillong, namar ha kiwei kiwei ki raijbah jong ka jylla ym ju don koit ki ban poi kynmaw ban ia bud tynneng. Ha ki thaiñ Jaintia Hills ki long ryntih ban pyrkhing ia kane ka dustur khyllah bad ha thaiñ Garo hills baroh kawei ym ju don ban phohsniew ban kylla bad dei tang ki khun ba hiar pateng na ki kharlieh khariong kiba khluh ban kylla sha kaba aijait kpa, bad ha kaba kut hi ka dei ka ba kwah ban aijait sha u shynrang.
Lehse ka jingma kaba ap mynta ka long ba lada don da kiwei pat ki nongialam ha ka saiñpyrthei kiba ioh lad ban phrung ha Dorbar Dalariti bad ban khynra ia ki kyndon aiñ ha ki aiñrew bad aiñpura da ka ba thaw thymmai ban poi sha kata ka thong ban aijait kpa. Kane ka dang kham shyrkhei shuh shuh namar ba ki kher ki mer jong ka sorkar kiba don ka iktiar bad ka lambor ba khlaiñ ha ki tnat sorkar kham bun ki dei ki ba la noh liang lypa sha kane ka rukom pyrkhat ban aijait kpa. Lada ym don nongialam ha ka sorkar kiba ym kitkhia ban phikir ia kane ka bynta, lah ban urlong ka jingangnud jong kita ki kynhun aijait kpa. Lada kata ka khep ka wan kan sa mih ka huri hura ym tang ha ka imlang sahlang hynrei ha ka rukom pyntrei ia ka aiñ tynrai katkum ki riti dustur Khasi, namar baroh kiei kiei ki sa kylla khongpong lut phar. Lada khmih bniah ia kane ka bynta la shem ba ha Kerela ruh khlem pat lah ban rat dyngkhong ia kane ka dustur haduh mynta mynne namar ba dang don kito ki ba dang batskhem ia kata ka riti tynrai kim treh ban kylla wat lada dei ban duh ia ki lad myntoi na ka sorkar, lane ba ym lah shuh ban pynbiang ha ka imlang sahlang. Ka long kaei ka ei kaba sngew sangsot lada ka jia kumta ha kano kano ka jylla ha ka Ri India.
