L. G. Laloo
Ka jingbymioh rung ka ktien khasi hapoh ka VIII Schedule wat haba la mynjur (pass) da ka Meghalaya Legislative Assembly ka kdew shai ba dang don ka jingwit ne ka jingduna haei-re-haei kaba ki Nongïalam kim da peit bniah bha. Wat lada ngi kam ba u Khynriam, u Pnar, u Bhoi, u War, u Maram, u Mawiang bad u Lyngngam ki dei ki paid Khasi hynrei lada tih jylliew yn iohi ba kam long satia kumta namar kawei pa kawei ka kynhun ka ïeng ha la ka jong ka tynrai. Dei na kane ka daw ba ym don ba lah ban pynshisha la ka ktien Khasi ka dei ka ktien tynrai ne ka dei ka ‘tien kot ‘tien sla kaba la pynrung da ki Phareng ha ka por ba ka Cherrapunji ne Saitsohpen ka long ka Hqr. Jong ka Sorkar Bilat ha ka Thain North East. Ki Scholar jong kane ka juk Computer ki la dei ban wad bniah ba lada ym dei ka ‘tien kot ‘tien sla kaba la pyndonkam ha Saitsohpen, Mawsmai, Sohra bad Nongsawlia da ka jingïarap ki Roman Alphabet, tip kaba kumno ka ktien yn ñiew ba ka dei ka ktien Khasi tynrai ? La don ka jingïathuh ba ki briew kiba la khot ki Khasi hap Khap Ri Dkhar ha kito ki por ki pyndonkam ha ka khaiï ka pateng bad ki Khar Shilot da ka ktien Bengali bad la ong ruh ba da kane kajuh ka ktien la pyndonkam ha kaba ïalap ïa ka Gospel da u William Carrey hynrei namar ki briew jong kata ka por kim pdiang lehse kata ruh kam dei. Lada dei ba ki kpa tymmen jong ngi ki pdiang lehse mynta ngi la ïa kren da ka ktien Bengali bad thoh ruh da ki alphabet Bengali bad yn ym don shuh ka jingong ba ka ktien Khasi ka dei ka ktien Tynrai.
Ka ktien Khasi kaba mynta ïa kaba la ñiew kum ka ktien tynrai la pyndonkam hapoh ka Ri hadien ka jingwan u Sahep Thomas Jones da ka jingwanrah jong u ïa ki Roman Alphabet kiba la ting kum ki Khasi Alphabet kata kumba 180 snem ei ei mynshuwa. Namar ba ka Saitsohpen bad ki shnong kiba marjan lait noh ka Mawmluh ki dei ki jaka jong u Syiem Sohra kumta la ong ba ka tynrai ka dei na Sohra. Namarkata haduh shuwa ka snem 1947 ïa ka ktien Sohra la ong ba ka dei ka ktien Khasi bad namar ba lehse ym shym don kano kano ka jingpynbna ne ka amendment ban pynkylla ïa ka da kumwei pat, ka dang sah kumta hi haduh kine ki sngi. Kane lehse ka lah ban dei kawei na ki daw ba pynlong ïa ka SA ban pyntud ha ka ban ithuh ïa ka Ktien Khasi namar ba ki Jaiñtia ruh ki kwah ba ka SA kan ithuh ïa ka ktien Pnar bad ki Garo ruh kumjuh bad kam lah hi ruh ban long ba ha kawei ka State yn ithuh ïa baroh ki ktien kat kum ka kynhun ki jaidbynriew. Ngi dei ban sngewthuh ruh ba ka ktien Khasi kam shym saphriang ha baroh kawei ka Ri kum ka ktien nongmei-nongpa (Mother Tongue) hynrei lyngba ka niam da ka jingplie ïa ki skul Primary bad thung Nonghikai da ki briew kiba la ioh jinghikai ha ka ktien Sohra na ki Missionery na Nongsawlia. Na ka jingbymlah ban ïatylli kum kawei ka Jaidbynriew, kane namarkata ka dei lehse ka daw ba kiwei kiwei ki kynhun kum ki Pnar, ki Bhoi, ki War bad ki Maram kim sngew trai ïa ka ktien ba khot ka ktien Khasi haduh mynta. Lada kham ïit bniah lei lei yn iohi ba haduh kine ki sngi kane ka jingsngewpher bad ka jingeh ban pdiang ia ka ktien khasi kum ka ktien pdeng ka dang don. Kum ka nuksa, haba kum u jaid Laloo bad kum u Secretary jong ka seng BJP ha ka snem 1999 haba nga leit sha ka jingïalang ha Jowai la ai ïa nga ka jingkren pdiang sngew-bha namar ba nga dei u Pnar hynrei ba ngam nang ban kren Pnar namar ba la kha ïa nga ha Sohra kata ka jingkren pdiang sngewbha ka kylla daitthah noh. Na kane nga pyrkhat ba imat naduh ba hyndai hynthai ym ka kynhun jaidbynriew ha ka bri u Hynñiew Trep kaba khot ki Khasi bad ba imat la ñiew ba ki Khasi ki dei tang ki nomadic tribe kiba la khot Khasi tang namar ba ki shong ha ki jaka phlang kiba ki dkhar ne ki riewthor ki khot Khasi ne Khasia kaba mut ki Nongphlang. Kumta halor ka jingithuh ïa ka ktien Khasi da ka Sahitya Academy donkam ïa ka jingwad bniah (research) bad ka jingbatai kaba janai shuwa ba ngin pdiang hun mynsiem kum ka ktien Khasi tynrai namar ba ngin ym lah shuh hi ban pynkylla da kumwei pat.
Kyntang ïawai halor ka ktien Khasi la don ka jingong da ki riewtymmen ïa kiba la hiar na kawei ka pateng sha kawei pat ba naduh hyndai hynthai mynta ym pat don ka thoh ka tar, kum ka jaidbynriew kaba kyrpang ki pa kulong mei kulong ki ju pyndonkam da kata ka phah kyrwoh ïa kaba lehse la suit la shor bad la saiñdur da u Nongbuh Nongthaw naduh ba hiar khyndew u Hynñiew Trep. Kumta hato kam la dei ka por ban tih ïa ki khun jong ka jingstad ban lap ïa ka thymmei khnang ban pynneh ïa ka lawei jong ka jaidbynriew? Hooid mynta ngi ong ka Ri Khasi na ka ktien Khasi hynrei kane kam lah ban tehsong ïa ka Jaidbynriew Hynñiew Trep kumba ka dei shisha ban long. Ka KAS ha kane ka liang ka la bakla bad ka jingmih jong ka jingdawa ban ithuh ïa ka ktien Khasi ka pynmih ruh sa ïa kawei pat ka jingdawa na ki Pnar ban ithuh sa ïa ka ktien Pnar.
Kane ka sohkyrdot ka la don naduh ka por ki Dohlieh bad ka dang bteng haduh mynta wat hadien ba ngi la ioh ïa la ka jong ka Jylla ha ka snem 1972 da kaba jer ïa ka kum ka Khasi bad Jaintia(United Khasi & Jaintia Hills District) bad ïa ki nongshong shnong ha ka kum ki Khasi bad ki Pnar (Khasi – Pnar). Dei na kane ka daw sa pynmih ki jait pa ki jait ki seng kiba pynksan ïa la ka jong ka jong ka Thaiñ bad ka dong bad kiba pynpaw ba ka jingkhot Khasi jong ngi ka long tang na sla khlem sngewthuh ïa la ka tynrai tang na ka bynta ka politik.
Na kane ka daw ka la dei ka por ba ki Researchers ka jaidbynriew ki la dei ban wad bniah bin pa bin ïa ka thymmei jong u Khasi bad ka ktien bad ban pynbeit shuwa ba ka SA kan ithuh ïa ka. Ha ngi kiba la kha, la pynsan, pynheh hangthie ha ki thaiñ Sohra kane ka jingong ba ka ktien Sohra ka dei ka ktien Khasi kam don nongrim namar ka ktien ba ki kren ha Sohra proper bad ka ktien (sur bad kynnoh) ba kren ha Saitsohpen/Nongsawlia/Mawmluh bad Mawsmai ka ïapher wat la mynta na ka jingroi jong ka ‘tien kot ‘tien sla ym lah shuh ban pynïapher bad la shu pdiang kum ka ktien tynrai. Kumta ka KAS, ka Sorkar, ki MP, MLA, MDC bad ki Nongsynshar Hima bad Shnong ki dei ban shim khia halor kane ka mat shuwa ban ïa kren biang bad ka SA namar ha kine ki sngi ym lah shuh ban ithuh uno u trai bad uno u kliar, uno u pura ne u shipiah, namar lada thir bha ïa kawei pa kawei ka Jaid Khasi yn iohi ba 80% kiba kam Khasi ki shaniah tang ha kaba nang ban kren Khasi.
