D. H.Kharkongor
Lah ban ong ba ka pyrthei shi tyllup kan sa nang mad ïa ka jingkyrduh ïa ka um bam ka um dih. Ka jingkyrduh namar kata wat ïa ka um na ka bynta ka sum ka sleh lem bad ka khlieng ka sait. Kaba katno tam ïa ka um wat na ka bynta ki jingri ki jingdup lem bad ki jingthung ki jingtep, kiba kyrshan ïa ka jingim ka jong u khun bynriew hangne ha sla pyrthei. Kumta wat kane ka Ri India ka jong ngi hi ruh kam lait na kane ka jingïai kyrduh um. Ka jingshisha ka long ba ki lum thah, kiba dei ki thymmei jong kiba bun ki wah, ki la nang um noh jai pa jai katba nang ïaid ki sngi bad ki snem. Kumta wat ki wah ruh ki la nang ring sdot ring swai. Ka um kaba ngam suki jai ban leit lang shathie shapoh jong ka mei ramew ruh ka la nang duna nang duna. Ka Bengaluru (Bangalore), kaba ju don bun bah ki pung um, ka dang shu mad ïa ka jingkyrduh um kaba shyrkhei, kaba kumba la mad da ka Chennai (Madras) myn ha u 2019. Kat kum ka NITI Aayog, kumba 21 tylli ki nongbah kiba kongsan jong ka Ri India kin sa nang ïai mad ïa ka jingkyrduh um kaba shyrkhei. Ka nongbah New Delhi ka dei kawei na ki.
Kawei na ki daw jong kaba kum kane ka jingkyrduh um ka dei kane ka jingïai tan ne ka jingïaikjit, kaba palat pud, ïa kathie ka um kaba don shathei shapoh jong ka mei ramew, ïa kaba la tip kum ka ‘ground water’. Ka um kaba don shathie shapoh jong ka mei ramew kan sa nang ïai duna ne ‘deplete’ wei ba ka jingkjit ne ka jingtan ïa ka (um kaba don shathie shapoh jong ka mei ramew) ka kham khraw bad kham stet ban ïa ka jingioh lad jong ka um ba kan ngam bad lang biang shathie shapoh jong ka mei ramew. Lah ban ong ba ka jingkiew stet jong ka jingdonkam ne ka jingdawa ïa ka um, kaba mih na ka jingroi stet ka jong u khun bynriew, ka dei ka daw bah jong kane ka jinghap ban ksam bad ban kjit kyrpang noh shalor wat ïa ka um kaba don shathie shapoh jong ka mei ramew. Kumne mynta u khun bynriew, shi snieh pyrthei, u don kumba 7.5 billion. La ngeit ba un nang roi kat ban kot syndon haduh 10 billion, ha u snem 2050. Ka jingkylli ka long da kumno keiñ yn lah ban pynbiang um ïa uba kat uta u paid?
Kumba 163 million na ki nongshong shnong jong ka Ri India ki dang iai mad haduh mynta mynne ïa ka jingkyrduh ïa ka um bam ka um dih ne ia ka um kaba khuid kaba suba. Ha kaba ia dei ba ka Ri India ba ka jingbym ioh lad ïa ka um bam um dih, kaba khuid kaba suba, ka dei kawei na ki daw jong ka jingpang ka jingshi-tom. Kumba 500 ngut ki khynnah kiba hapoh 5 snem ka kyrta ki khlad noh, ha ka shi sngi shi sngi, hangne hapoh Ri India, tang na ka daw jong ka jingpang pynhiar kpoh ne ka ‘Diarrhea’. Ki don bun bah ki daw ki dong jong ka jingkyrduh ïa ka um bam um dih. Ka jingrang rkhiang kaba jlan khyllah, kaba na ka daw jong ka jingïaikiew jong ka ‘global warming’ lane ka jingkhluid khyllah jong ka suiñ bneng (lem bad ka mei mariang) ka dei kawei na ki daw ki dong. Ngin sa nang ïai mad ïa ka jingkyrduh jong ka um bam um dih wei ba ngi dang ïai leh pahuh ne pyndonkam shaba palat pud ïa ka, ha ka jaka ba ngin ïa tyngkai pynban ia ka thik tang na ka bynta ban dih bad ban shet ban tiew.
Naduh mynno mynno nga la dep ban mana, biang por, ba ka Shillong kan sa mad ïa ka jingkyrduh um kaba shisha bad ym tang ia kaba kum kane ka jingdkheng kali (Traffic Management), kaba kat shaba ngi phai. Naduh kata hi ka por nga la dep mana ruh de ba kan sa mad jingeh wat ha kaba ïadei bad ka jinglah ban sumar ïa ka jingkhuid ka jingsuba (Solid & Liquid Waste Management). Kawei na ki daw ki dong ka dei kane ka jingïar sted than ka jong ka, kaba kum uta u Tumor, kaba lem bad ka jongroi sted ka jong u khun bynriew uba hapoh u pud u sam u jong ka. Ka Shillong, khlem da klet noh wat ïa ka New Shillong Township, kan sa mad ïa ka jingkyrduh um wat lada ka GSWSS ka lah ban pynpoi um tiap tad haduh kawei pa kawei ka thliew ing. Lehse kan poi ka por ba ka GSWSS kam banse ban shu pynbiang beit thik tang ïa ka um dih ne ia ka um bam um shet. Kawei de ka daw, kaba nga ngeit ka dei kaba kongsan tam eh, ka dei kane ka jingbym suid ñiew ka jong ngi lang baroh ba ngin ïada kyrpang da ka ‘Aiñ’ ne da ka ‘Act’ ïa ka sawdong ka sawkun ka jong ki tyllong um ne ki jaka kiba ka um ka ju leit tuid ban lang ne shong kyrpang ne ki ‘Water Catchment Areas’.
Kumta ngim dei ban sngewphylla ïa kane ka jinghiar arsut jong ka jingdon jong ka um hangtei ha ka den um kaba ha Mawphlang, kaba dei ka tyllong um dih um bam na ka bynta ka Sor Shillong. Ka jinghiar arsut noh kaba na ki daw kiba bun bah bad ym eh na ka daw jong kane ka jingrang tyrkhong kaba la neh la slem. Ngim dei ruh ban dang sngewphylla lada ka lyiur kan nang dier ne lada ka jinghap ka jong u slap kan dang ïai long khyllah. Ka dei pynban ïa ngi ba suitniew da kaba ngin kunai, kumba la bthah bad kynto, ïa ka um ban um dih. Ngim dei pat ruh ban ïa sngewphylla lada, ha ki snem ki ban sa wan, ngin dang iai mad pynban ia kaba kham palat ban ia kane. Ngin mad da shisha, ïa kaba kham palat liam, lada ngi dang ïai kob sarong ba ‘ha Ri Lajong ngin dang leh kat kaba ngi mon’.
