U Nongsaiñ Hima, 2023
Naduh ka mynnor bad haduh ka mynta, ka jingïakren, jingïathir halor ka jingduna ka jingïatylli hapdeng ki dkhot ka jaitbynriew Khasi ka ïaid. Na ka por sha ka por, ngi ïohi ïa ki nuksa kiba paw shynna kiba pynshisha ïa kane ka jingbym ïatylli. Kawei na ki nuksa ba bha tam ka dei ba naduh u snem 1972 bad haduh mynta, ym pat don wat tang uwei u Khasi uba la long kum u Myntri Rangbah ka jylla uba la lah ban pyndep san snem pura ha ka shuki. Ngi la don ïa ki Rangbah – D.D.Pugh, B.B.Lyngdoh, D.D.Lapang, E.K. Mawlong, F.A. Khonglam, J.D. Rymbai, Donkupar Roy – kiba la shong ha ka shuki Myntri Rangbah ka jylla, hynrei ym don wat tang uwei ruh napdeng kine kiba la lah ban pyndep san snem pura katba ki Myntri Rangbah na kawei pat ka jaitbynriew ki la lah ym tang ban pyndep, hynrei wat ban shong palat san snem ha kane ka shuki badonbor bad ba don jingkitkhlieh. Sa kawei ruh ka nuksa ka dei lada ngi peitkai ïa ka jingmih bun bah ki seng kiba ngi ong kita ki ‘sengbhalang’ haduh ba la ishyrkhei sa ban peit. La sngewjynjar ruh ban kynmaw ïa ki kyrteng jong kine ki seng namar ki mih thymmai na kawei ka por sha kawei pat.
Balei ka leit jia kumne? Ka jingbishni, jingpihuiñ lada long bha man bha kiwei pat ki para Khasi ka dei ka daw tynrai jong ka jingduna ka jingïatylli. Ïalade ruh kim lah bad ïa kiwei ruh kim ailad. Ym ju don kiba lah ban ïai neh namar ki shah tan palat ha ki para dkhot ka jaitbynriew. Ka daw baroh ka dei na la rympei bad ym na kiwei ki ar. Lada uwei u ar u ïohi ba kam don ka jingïatylli hapdeng ki para jaitbynriew, ka suk ban shim kabu na ka bynta ban pharia ïa ka jaitbynriew ba shi khmut shamoit ha ki rukom bapher-bapher la ka dei ka jingwanrah ïa ka jingïakynad, jingleh ïa ki kam ‘Benami’, jingshongkha khleh bad kumta ter-ter. Dang ïashrut para ma ngi, dang ïoh thab-kti ei utai uba shong shabar! Hynrei ïa kata ruh imat ngim sngewthuh namar lada ngi la sngewthuh ïa kane, ka jingïatylli kan jin da la synshar la slem bah.
Sa kawei ruh ka bynta kaba pynïapait ïapra ïa ki Khasi ka dei ka jingsngew niam kaba la long shaba palat. Ngi ju mlien ban kdew ba uta u dei na kata ka niam, uta na kata ka Balang, kata na ka kata, bad kumta ter-ter. Ngim peit shwa ba ngi dei na kajuh ka jaitbynriew, hynrei ngi kloi ban ïa thew ïa ka jingïapher ha ka jingngeit. Ka jingngeit ka dei ka kam shimet kaba kyntang bad ym dei ban pyndonkam ïa ka kum ka tari ban pynïapait ïapra ïa ka jaitbynriew. Ka Riti Synshar jong ka Ri India ka shah ïa ngi ban bud ïa kano-kano ka jingngeit kaba ngi sngewbit. Ngi lah ban jied ïa kano-kano ka niam lane ka Balang. Ym don ba lah ban pynbor ïa ngi. Hynrei kaba sngewsih pat ka long ba ngi pyndonkam bakla da kaba klet ba watla ngi ïapher ha kata ka jingngeit, ngi dei pat na kajuh ka thymmei ha ka liang ka jaitbynriew.
Ngim dei pat ban shongthait ban pyrta bad trei na ka bynta ka jingïatylli.
Lada ngim ïatylli para ma ngi dalade ïalade, shaei ngin ïa poi? Mano ban wan rap ïa ngi ha ka saw ka sian lada ngim ïa peit lem ïa ka bha ka miat para ngi? Mano ban ïada ïa ngi na ka jingwan ka umsaw? Mano ban ai jaka ïa ngi lada ngim kloi ban ïatreilang para ma ngi? Shaei ngin ïa phet? Ngim don jaka phet namar ngim don jaka satia shawei pat lait na kane ka khyndew ka shyiap kaba ngi don mynta. Lada ngim ïa kloi ban ïatylli ha baroh ki jait kam, ngin ym lah ban wanrah ïa ki jingkylla bakhraw ha ka jaitbynriew. Ïa ngi la ithuh lyng-ba ka jaitbynriew kaba ngi wan. Ïa ngi la ithuh na ka riti dustur, riam ka beit, ktien ka thylliej, rukom ai jait ai kynja, rukom bat khyndew bat shyiap, rukom bam bad kumta ter-ter bad namarkata, ngi dei kita kiba wan na ka jaitbynriew Hynñiewtrep. Hynrei lada ngi ailad pat ïa ki jingbishni ba kan synshar ïa ngi, ngin ïai long sah kumne shi kumne bad hajuh shi hajuh, khlem jingkiew sha ki kyrdan ba kham shalor.
Namarkata, lada ngi dei shisha kata ka jaitbynriew ‘tip-briew tip-blei’, ngi la dei ban ïa kyrsiew thiah noh iwei ïa iwei pat ban ïa wan sha ka jingïatylli. Sdang shwa na ki kam barit eh ban pyni ïa kata ka mynsiem jong ka jingïatylli hashwa ban jam sha kiba kham heh bad kham eh. Ka la dei ka por ba ngin ïa kylla thiah kylla dem namar ban ïa ïaid sah kumne shi kumne ka long kaba ma bad ka ban buh jingma ïa ki longdien mandien.
