
Mr D. Pakyntein
Ka World Bank ka lah buh jingkheiñ bad khmih lynti ba ki ñuit ki jaboh kin kiew da 73% naduh u snem 2020 kata 3.88-billion-tonha u snem 2050. La jan baroh ki Ri ha ka pyrthei ki ïa kynduh mawsiang. Ka Global Waste Index ha u snem 2022, ka ïathuh ba ka United States ka wan nyngkong ha ka ban pynmih ñiut bad jaboh bad ka Colombia ka dei kaba khatduh eh. Katto katne ki jaka bretñuit ba pawnam : Ka Great Pacific Garbage Patch kaba la tip ruhkum ka Pacific Trash Vortex, haduh 9-million-ton ki jaboh ki tuid sha duriaw ha ka shisnem, ki pynjakhlia haduh 16,00,000 square km. ka duriaw bah. Ki plastik kiba per, haba lah shoh /thang ka sngi, ki shroin ki pra (Photodegradation), ka buh jingmaïa kiba im ha duriaw. Ka Ghazipur, Bhalswa bad Okhla landfills, Delhi, ka jingjrong jong ka jaboh ka kiew hapdeng 180-213 phut. Ki nongshongshnong ki ai kyrteng “Everest.” Dang shen ka Sorkar Kmie ka lah pyrshang ban pynlyngkot ïa ka jingjrong ka jaka bretñuit ha Okhla na ka 180 sha 124 phut. Sudokwon, South Korea. Fresh Kills Dumpsite, New York. Puente Hills, Los Angeles, US. Laogang Landfill, rudnong ka Shanghai, China. Bordo Poniente, Mexico. Malagrota, Rome, Italy. Apex Regional landfill, Neveda, US. DeonarLandfill, Mumbai haduh 114 phut ka jingjrong. Ha u snem 2012, ka Brihanmunicipal Corporation of Greater Mumbai ka lah pan jingbit na ka Airport Authority of India ban shah ban pynkiew sha ka 164 phut. Ha Mumbai bad Delhi, ka kam ka lah ïaid shakhmat, bad ki kyrmen ba yn lah ban pynkhuid hapoh 2024-25. Ka jingeh pat ka mih ba haba thang, ka mih ka lyer bih na ki atoskhana jong kitai ki kor bad ïa u dpei yn bret shano. Hynrei, ha Singapore, kam long kumta. Shuwa ban thang, ki pynïakhlad ïa ki ñiut (don ki nongtam ñiut kiba donbok, ki ioh ka ksiarlieh (platinum)kaba remdor bun shah ïa ka ksiar stem, ka rupa, u mawlynnai ba rem dor). Ka Singapore ka thang ñiut ban pynmihbor ding (waste-to-energy). Ym tang katta, lah pynkhuid ruh ïa ka tdem shuwa ban pyllait shabar. Barabor u dpei u her haba beh lyer. ïa une u dpei lah pdem hapoh um ha ka Tuas Marine Transfer Station bad buh ha Semaka u ban shna mawit ne surok. Kat kum ka jingbthat jong ka Tripartite Cluster for Waste and Management, ka tulop u/ka nongtrei kaba rit tam ha Singapore kan kot sha $3,260 kata 2 lak tam shi-bnai ha u snem 2028. Mynta ka tulop ka long kumba S$.2,210 lane Rs.1,36,180/- shi-bnai. Kane ka jingpynkiew tulop lah sdang naduh u bnai Naitung 2023. Kane ka pyni ba ka sorkar, ka burom bha ïa kine ki nongtrei. Ka dewlynnong Semakau ka khring bha ïa ki nongjngoh kai ba riewspah ka pyrthei. Ki Ri ka pyrthei ki dang mutdur ba kane ka dewlynnong ka sma ïewtung, bad dap da ki ‘kaiñ-ïong.Hynrei la pdiang sngewbha ïa ki da ka um basngur, ki madan bajyrngam, ki don ruh ki sim /mrad khlaw. Na ka jaka theh ñiut sha ka jaka jngoh kai pyrthei.
Ha ki snem ba shadien ka spah snem kaba 20, ki don ki long ïing ki kang (Mafia families) ha New York City ki trei ïa kane ka kam ñiut kaba iohnong bha. Hynrei ha ki snem 1990 ter ter, ka don ka jingtohkit kaba heh bha da ka Federal Bureau of Investigation (FBI) bad kiwei. Ha u bnai October 2001, ka America ka seng ïa ka kynhun (unit) kaba la tip kum ka “Operation Green Quest” bad ki lah lap ba ka don ka jingbamsap kaba heh bha. Kine ki kang ki leit shim ïa ki ñiut, ki ïoh ruh ka pisa bai kitnuit, hynrei ki shu leit bret ne tep pathar ïa ki nuit. Kam long kat kumba bthah ka sorkar, ba dei ban thang ne da kano kano ka rukom kaba dei, nangta ki siew katba ki mon ïa ki nongtreibylla, ki pynïap ïa kino kino kiba sdang ban trei ïa kane ka kam bad ki buh da ki bom ha ki truck jong ki. Bun ngut la kem. Lah ioh kem ruh ïa ki kang heh kum u Gambino, Genovese and Lucchese. Kajuh la jia ha Italy, ki pynlongbih ïa ki jaka rep ne ri jingri sawdong ka shnong Naples. La lap ruh ba da ki phew-phew snem la tap ïa ka ñiut ba long bih, bad kane ka kynhun ki kang (Camorra crime syndicate) ki pynkylla bih ïa ki pung. La ïoh kem ïa u kang rangbah (Camorra boss), u Francesco Bidognetti, la rai pynrem, bad ha byndi 20 snem. Kane ka kam basma iewtung ka dei ka kam bakhuid. Ki nongshong shnong, ki ïingbasa, ki hotel, ki restuarant, ki hospital, ki ophis, terter ki siew da ka pisa balieh (white-money), kat kum ka dorbalahbuhdorkatba ki mon bad katkum ka jingkhia, ne kiba kumno ki ñiut ki hap kit. Ym don jingkheiñ bad ki khleh lang bad ka pisa baïong (black-money)kaba ki ioh na ka kam khaiï drok ne kino kino ki kam beaiñ.
“Na u ñiut sha ka Spah” Ka Sweden ka dei ka Ri kaba nyngkong eh ban pyni nuksa kumno ban ïoh bording na ki ñiut haduh 99%. Ka ai bording ym tang ïa ki ïing ki sem, hynrei wat ïa ki kali bad ki karkhana. Ka Sweden ka don ka polisi kaba pyrkhing bha (stringent Waste Management Policies). Ka shim ñuit ruh na kiwei ki Ri, ban pynïaid lynter ïa katei ka projek bad ka ioh haduh 100 million USD ha ka shisnem. Kumno pat ka Marten jongngi ? Ban bud ïa kitai ki Ri, donkam da ki spah klur. Ka sorkar ka dei ban sdang noh kham kloi bad kam da donkam eh ban phah briew sha Sweden, Singapore, bad kiwei ki Ri, kane kan pynpei thliew ïa i pla tyngka barit ka Jylla. Pyrthei stad mynta, tang klik/khñoit, lah ïoh jingtip lut. Ha India don bun tylli ki Central Sector Schemes,100 na ka 100 la bei da ka sorkar kmie) bad ka Centrally Sponsored Schemes (Ki jylla shatei lam mihngi bunsien ki hah noh synñiang tang 10 na ka 100. Kat kum ki kyndon (schedules) kaba 11 bad 12 jong ka Konstitution jong ka Ri India, ka dei ka kamram jong ka jylla bad ki municipalities, ban pynbiang ia jingkhuid, jingsuba khnang ban pyntikna ba baroh kin ioh ka lyer bad um dih bakhuid, na ka bynta ka jingim jong baroh ki nongshong shnong ha ka Ri. Kaba sngewsih /sngewsyier, ka long ba ha kano kano ka kapor ka National Green Tribunal (NGT) kan dain kuna. Ban leit sha Supreme Courtjong ka Ri, lah ban jop ïa ka mukutduma, tang lada lah ban buhrieh ïa utai u lum.Ngi dang kynmaw ïa ka jingjia ha Ksan bad ïa kito ki nongtih dewïong ba la sahkut hapoh ki krem barit, bajylliew, bad bajrong. La pynsangeh ïa ka jingsei ïa ki hadien 75 sngi (Nohprah 13, 2018 – Lber 2, 2019), ka jingpyrshang ban sei ka dei kaba jrong tam ha ka Ri India, bad lehse kaba rem dor tam. Haduh ba hap wan ïarap da ka Coal India, Kirloskar Brothers, Odisha Fire Services team, ka Indian Air Force, and the Indian Navy, lait noh ka Indian Army.
Ngi dang kynmawba ka Jylla baduk ka jongngi ka sha daiñ kuna ha ka NGH haduhtyngka 100 (shispah) klur. ïa ka kuna la kheiñ kat kum ka por, ka jingheh ka jaka, katno sngi la pynjakhlia (“polluter pay principles”)kumne;[(EC=PI x N x R x S x LF) and Rs 2 crores per million litres per day (MLD) and Rs.300 per tonnes for unprocessed legacy waste]Ngi dang kynmaw ruh ba ka NGT ka dain kuna Rs.109 klur namar ba ka bih ka tuid ha ki wah ka nongbah Shillong, bad ngi tip ruhba ka NGT ka lah map noh hadien ba ka sorkar ka lah kyrpad, kat kum ap likeshon No.192 u snem 2022. Khublei shibun, ka pisa u paidbah ka dang don ha pla.Katto katne ki kuna baheh ka NGT: Tamil Nadu Rs.15,419 klur, Maharashtra Rs.12,000 klur, Madhya Pradesh Rs.9,688 klur, Uttar Pradesh Rs.5,000 klur, Bihar Rs.4,000 klur, Telangana Rs.3,800 klur, West Bengal Rs.3,500 klur, Karnataka Rs.3,400 klur, Delhi Rs.3,132 klur, Rajasthan Rs.3,000 klur. Ha ka 21.12.2023, u Minister khynnah jong ka Ministry of Environment, Forest and Climate Change, u la jubab ïa ka jingkylli kaba 2129 bad u lah ai ruh ïa ki thup jong ki jylla /union territories kiba lah shah daiñ kuna da ka NGT haduh 18 tarik u Jymmang 2023 namar ba kim bud ïa ki kyndon bad ki pynkheiñ aiñ. Baroh ka poi Rs.79,098 crore.
Baroh ngin shim ïa ka jingkitkhlieh halide hi.Ymlah ban kynnoh tang ïa ka sorkar. Uno ne kano kiba pynjaboh ïa ka mariang kin hap siew. Ngin hap shim nuksa na ka shnong Mawlynnong kumno ka Thrash the Trash