Kitdor H. Blah
Kum ki nongshong shnong jong ka Ri Khasi, ngim lah khlem da dap da ki jingkylli bad jingmutdur halor ka jinglong jingman jong ka Krem Mawjymbuiñ kaba don ha Mawsynram bad ïa ka lawei jong ka. Kiei kiei kiba la jia ha kine ki sngi ki la buh bun ki jingkylli ym tang halor jong katei ka krem hynrei ïa ka shnong Mawsynram bad ïa ka jylla jong ki jaitbynriew rit paid ruh kumjuh. Lehse lyngba kane ka jingthoh kaba rit, ki paidbah ka Bri u Hynñiewtrep kin shai bad sngewthuh ïa ki jingjia kiba ïadei bad kane ka Krem ba don nam.
Shwa ban poi shata, na ka khana jong nga kum u nongthoh shimet nga kwah ban pynshai ba ka jingpeit pyrman jong nga kam dei kaba shu jia shen hynrei ka dei kaba nga la khmih thuh bha naduh ki snem kiba mynshwa bad kum uwei na ki nongshong shnong jong ka jaitbynriew rit paid, nga don ka hok ban ïathir ïatai lem na ka bynta ki paradoh parasnam kiba dei ki nongshong shnong ka shnong ba pawnam. Tang shisien haka jingim, nga la leit jngoh kai ïaka Krem Mawjymbuin, bad kata ka long ha ka por khynnah, ha ka jingïalam kai jong i Pasan jong nga. Bad ha kato ka por ruh, kam shym i don kano kano ka jinglong kaba paw ba kan dei ka jaka kyntang lane jaka leh niam, hynrei la sngewthuh ba kadei ka jaka jngoh kai kaba pawnam ha ka jylla bad wat shabar jylla ruh (tourist site/spot). Katkum ka jingkynmaw kaba jngut, ka la don hi ka jingsheptieng kum u khynnah ban leh kulmar namar ka jingngeit u Khasi hi ka batai shai ba ngim bit ban leh kumta ha ka jaka jong kiwei bad khamtam haba ki la don ki kyndon kiba la maham lypa. Te, kane ka krem ka lah ïaid jngai noh na ka jingmut jingpyrkhat, lait noh sa tang ha ki khep ba ïohsngew ïa ka kyrteng jong ka kaba pynkynmaw biang ïa kato ka por ba nga la leit jngoh kai kum u khynnah rit.
Ka dei tat haduh ki snem 2012-2013, ba nga hap ban ïaid lynti na Upper Shillong ha ka por ba nga leit trei ba nga la ïohi ïa ki riewngeit Hindu, kiba riam kum ki sadhu, kiba phong da ki jain rong soh, kiba rah bad kit la ki khiew leh niam, ba ki ïaid kjat na Shillong ter ter, bad la ïathuh ïa nga da kiba don lang ha ka kali ba kine ki leit mane blei sha Krem Mawjymbuiñ. Bad wat ha kato ka por hi, ka jingmut kaba nyng-kong duh kaba la wan ring ha nga ka long ka jinglyngngoh, ba kumno ka lah ban long ba kane ka Krem ka lah kylla long ka jaka leh niam Hindu, haba nga da kynmaw ba na baroh ki jinglong jong ka, kam dei satia ka jaka lehniam hynrei ka dei ka tourist spot.
Kane ka la wan ruh ha ka jingmut jong nga ba kane ka jinglehniam ha ka tourist spot ka long ka jingpyndonkam bakla ïa ka jaka paidbah bad ka jaka mariang (violation of public space and natural beauty). Bad shuh shuh, ka lah wan ruh ka jingsngew lyngngoh ba kumno ka kynhun niam jong ki bym dei trai muluk trai jaka ka lah ban shu thaw dustur niam thymmai ha ka jaka ka bym ju dei mynno mynno ka jaka kyntang jong ki, bad kumno ba ki briew jong katei ka shnong ruh ki la shah ïa kata, lane kim don jingthut ïa kata? Kine ki jingsngew bad jingmut ki lah wan ring hi khlem da ïatai badno badno (self-evident)marsyn iohsngew ba don ba batai ba kine ki kynhun ki ïaid pilgrim bad leit lehniam sha kane ka Krem.
Kumta kajingkylli kaba hakhmat tam ka long beit hi, ba kumno ba kane ka krem ka la kylla long ka jaka leh niam, bad hato nangne shakhmat, ngin hap ban pdiang mo kum ki trai muluk trai jaka jong ka Ri Khasi ne ki trai nongshong shnong jong katei ka shnong, ba kane ka Krem ka lah dei beit ka jaka leh niam? Ka jingmutdur halor ka lawei pat ka long, kaei ka jingktah jong kane ka jinglong jingman jong kane ka krem ïaka jinglong trai muluk trai jaka jong ngi ki jaitbynriew rit paid, bad kan jia aiu ïa ka iktiar jong ka Shnong bad ka Dorbar halor kino kino ki jaka kiba long ki jaka jngoh kai (tourist sites) ne ki jaka ba kiwei pat ki jaitbynriew kilah ban shim kyrpang noh katkum ka niam jong ki ? Hato, haka kyrteng jong ka jingwan jngoh kai pyrthei jong kiba nabar, lane ha ka kyrteng jong ka niam jong ki, ka Shnong lem bad ki trai muluk kin duh noh iaka jinglong trai halor ka jaka? Hato kane ka lah ban long pynban ka rukom pynduh jaka kaba thymmai eh ïaka jaitbynriew rit paid (most modern form of land alienation) kaba long ha ka rukom jong ka jingduh noh ïa ka bor ka iktiar ban pynïaid hi ïa ki jaka hapoh shnong?
Ka dei tat haduh u bnai Naitung jong mynta u snem ba kane ka Krem ka la wan biang haka jingkynmaw ka jong nga lyngba ka jingmih ka khubor ba ka Dorbar Shnong Mawsynram kaba la long ha ka 27tarik u Naitung, 2024 ka la rai da kawei ka sur ba kan ym ai jingbit shuh ïa kano kano ka jinglehniam ne jingwan jngoh kai ïaka Krem ha ka rukom kaba lehniam, bad kumta ka Dorbar Shnong ka la kyntait ban ai jingbit ban pynlong ïa ka jingïaid pilgrim. Kane ka khubor ka la pynshai shuh shuh ïa kaei kaba nga la don jingkylli naduh kito ki snem 2012-2013 bad haba nga la pyrshang ban wad bniah, nga lap lyngba ki khubor ba ïa ka jinglehniam la ai jingbit da ka office jong u DC, East Khasi Hills, lem bad ki bor pynïaid shnong ha kito ki por sha ka kynhun kaba la khot kyrteng ka Yatra, ïa kaba la thaw ruh ha kitei hi ki snem bad dei kane ka kynhun kaba pynïaid ïa kane ka jingïaid pilgrim da kaba ïaid kjat naduh shillong shaduh Mawsynram ban ïoh leit lehniam ha ka Krem Mawjymbuiñ.
Te ki jingkylli kiba mih halor kane ka mat ki long, nyngkong, halor kiei ki nong-rim ba ka District Administration ka la ai jingbit ïa ka Yatra ban pynlong jingleh-niam ha kane ka krem, nalor ba kane ka jaka jong ka Shnong Mawsynram ka hap hapoh u pud u sam jong ka jylla jong ki jaitbynriew rit paid ? Haba khmih ïa kane ka NOC na ki bor pynïaid district, kawei na ki kyndon ka long ba kane ka kynhun Yatra ka hap ban ïoh jingbit ruh na ka Dorbar Shnong Mawsynram. Te ka jingkylli kaba ar ka long kaei ka nongrim kaba la pynlong ïa ki bor pynïaid shnong naduh kito ki snem ban ai jingbit ïa kane ka jingpynlong jaka lehniam ïa ka Krem Mawjymbuiñ? Kine ki dei ki artylli ki jingkylli kiba hakhmat duh, namar haba ngi peit thuh ïa ka jinglong jingman jong ka jylla, ha kaba kiba bun ki bynta jong ka ki dei hi ki Autonomous Districts, kiba dang donkam ban ïada na ki jaitbynriew heh paid, bad ban dang pynskhem ïa ka jinglong trai muluk jong ki nongshong shnong, ka long shisha kaba khlem nongrim ban aiti ïaka Krem Mawjymbuiñ ne ïa kano kano ka jaka hi ruh ban pynkylla long ka jaka ban thaw dustur niam thymmai da ki jaitbynriew heh paid, khamtam ha ka Ri India kaba kiba bun bah ki dei ki Hindu.
Kane kan kylla long ka jyrwit-jyrwat ïa ka Shnong, ïa ka Jylla, bad ïa ka Jaitbynriew, lada ka dustur lehniam ka kylla long pynban ka hok leh niam (religious right) jong ki jaitbynriew heh paid hadien katto katne snem ? Lah ban sngewthuh ïa kane ka jingkwah ban lehniam da ka bor lyngba ka jingjia kaba ngim poi pyrkhat. Kata ka long ba hadien ba ka Dorbar Shnong ka la kyntait ban ai jingbit, ka Yatra ka la mudui syndon da ka mokutduma pyrshah ïa ka Shnong Mawsynram sha ïingkashari jong ka jylla. Ka jinglyngngoh ka long ba ha kano ka rukom kane ka kynhun ka pynshong nongrim ban mudui kumne? Hato ka dei ka hok lehniam jong ki (religious right) ban pynlong ïa kane ka jingïaid pilkrim sha kane ka Krem? Hato ka NOC jong ki bor pynïaid district bad ka NOC jong ka shnong naduh kito ki snem, ki la thaw mynta ïa ka dustur niam kaba hap burom bad pdiang da ki trai muluk jong kane ka jaitbynriew rit paid, bad kane ka jylla, khamtam kiba na katei ka shnong? Hato kine ki long ki dak jong ki jingeh kiban mih ha ki pateng ban wan, lada ngi pynshlur ban thaw dustur niam thymmai kumne? Nalor kata, ka la don ka jingrung jubor ha katei ka krem ha ka 12 tarik u Nailar.
Ha ka 8 tarik u Nailar 2024, ki Dkhot jong ka Executive Committee (EC) jong ka Dorbar Shnong Mawsynram ki la leit ha khmat u Nongbishar jong ka ïingkashari bad la bthah ïa kiba kin shim ïa ka rai kaba tikna shwa ba ka ïingkashari kan rai biang. Kumta ka Shnong Mawsynram ka la pynlong ïa ka Dorbar ha ka 9 tarik u Nailar 2024 bad la mih ka sur ban pynskhem shuh shuh ïa kaei kaba ka dorbar ka la rai ha ka 27tarik u Naitung 2024 bad kata ka long ban nym shah ïano ïano ruh ban leh-niam hapoh ka Krem hynrei kiba wan kin dei beit tang ban jngohkai ïa ka. Hynrei, kaei kaba pynlyngngoh ïa ngi ka dei ka khubor bad ka Court Order kaba mih na ka jingbishar jong ka ïingkashari ha ka 14 tarik Nailar 2024 kaba la hukum ban thaw da ka Committee ban bishar bniah halor kane ka kam, da kaba buh jingmut ruh ïa ka jing long kyntang jong kane ka jaka bad ïa ka jingsngew niam.
Kane ka dei ka jingkylli kaba ban khia mynta, ba kumno wat ka ïingkashari ka la ithuh ïa kane ka jaka kum ka jaka kaba kheiñ kyntang bad ban hap kheiñ ruh iaka jingsngew niam ha kaba ïadei bad kane ka Krem. Hato ki NOC jong ki bor pynïaid district bad shnong ki la lah ban thaw dustur niam thymmai, kaba ngi hap burom bad pdiang, pateng la pateng, nangne shakhmat ? Kaei ka jingstad bad nongrim jong kine ki NOC naduh kito ki snem ? Hato ka NOC ka lah ban pynskhem ïa kane ka dustur thymmai, wat haka jaka jong ka jaitbynriew rit paid ? Hato kan ym bha shibun ban ïeh ïa kane ka jaka kum ka jaka jngohkai mariang ba itynnad, khlem da donkam ban buh kano kano ka jingkheiñ kyntang ne jingkheiñ niam ? Hato ki nongshong shnong jong ka Mawsynram kiba long ki ‘stakeholders’ ba hakhmat eh ki hun bad pdiang ïa kane ka rai ? Ngi khlem ïohsngew ïa ka dur jong ki halor kane.
Ka jingkylli ïa ki nongshong shnong Mawsynram ka long kumno ba wat hadien ka rai ba la shim da ka Dorbar Shnong Mawsynram ha ka 27 tarik Naitung 2024 bad ha ka 9 tarik Nailar 2024, pynban katkum ka Court Order tarik 14.08.2024, kane ka rai jong ka Dorbar kam shym paw satia ha ka jingtian bishar? Katkum ka Cout Order, ka paw ba ki nongkitkam shnong hi ki pdiang ba kane ka Krem ka long ka jaka kyntang ïa ki kynhun niam bapher bapher. Hato kadei kane ka jingwanrah jong ki nongkitkam shnong kaba pynlong ïa ka ïingkashari ruh ba kan ibit ban thaw daka Committee ban pyrkhat lem ïa kane ka jingsngew kyntang bad jingsngew niam halor ka Krem ? Ka jingkylli kaba bud ruh ka long balei ba ka rai jong ka Dorbar Shnong ka khlem ioh jaka haka jingtian bishar? Lada ka jingmudui ka long pyrshah ïaka rai jong ka Dorbar Shnong ban ym ai jingbit shuh, te balei ki nongjubab iaka jingmudui ki khlem pynskhem ïa la ka nongrim ?
Kaba kham lyngngoh shuh shuh ka long ka jingpynrung dkhot ha kane ka Committee da ka District Administration ïa ka Central Puja Committee ruh ka bym don bynta eiei bad katei ka krem ne bad kane ka jingmudui. Hadien ba la aiti ïa ki kyrteng jong ki dkhot committee ha ka 22tarik Nailar 2024 ha khmat ka ïingkashari, ka Yatra ruh ka la dawa ban long dkhot ha ka committee. Kumno ka nongmudui ka lah ban dawa kumne haba ka jingmudui jong ka hi ka long pyrshah ïa ka rai jong ka Dorbar Shnong ? Ha kano ka nongrim kane ka committee kan treikam lada ïa ka bor ban rai la knieh noh na ki trai jaka ne trai shnong? Kumno kane ka kam ka la kylla long pynban kumne mynta, ha kaba ka jingmudui halor ka rai jong ka Dorbar Shnong ban khang noh ïa ka jinglehniam ka la poi pynban sha ka jingïakren kumno ban pynïaid ïa katei ka Krem da ka jingïadonkti lang bad kiwei ki jaitbynriew bad kynhun niam ki bym don bynta ruh bad ka jingpynïaid shnong? Hato kane ka mut ba ia ka rai jong ka Dorbar Shnong ym don shuh ba suidñiew? Hato ka daw tynrai ka dei ba wat kita kiba ka Dorbar Shnong ka la pynkhamti ïa ka bor ha ki ban ïasaid na bynta ka shnong ruh ki khlem pyrshang ban pynksan ïa ka rai jong ka Shnong hakhmat ka ïingkashari? Tang ka por bad ki kam ki ban wan jia nangne sha khmat kiba lah ban batai ïa ka lawei jong ka Krem Mawjymbuiñ bad ka shnong Mawsynram. Tang kawei ngi lah ban ong, ba u Khasi u ju ong kaei kaba rai ha ka Dorbar ka dei ka sur u paidbah, kaba mut ma u hi u dei u trai jong ka kam bad u don ka iktiar ba khlaiñ ban leh ïa kano kano ka kam ne ban shim kano kano ka rai kat kaba u ibit na ka bynta ka jingbha jong uba bun balang.
