Bhogtoram Mawroh
Kumba ju long, ha kawei na ki kut taïew nga la kynjat da ka cycle ban leit shang sha Umsning bad ruh ban leit bam ja sngi ha kawei ka dukan ja kaba ju shet bad die ïa ki jingbam tynrai kiba mih na kane ka Ri Lum. ïa kane ka dukan ja la pynïaid da kawei ka longïing bad ka long ka dukan die ja kaba paw nam namar ha kane ka dukan lah ban ïoh ïa ki jingbam, ki jingtah kiba bang bad ruh ki jait jhur kiba bun kiba la shet kyrpang na ka bynta ki nongbam ki bym ju bam doh. Nga sngew ba kiwei ki dukan die ja ki lah ban kyntiew ïa ka die ka thied bad kamai jong ki da kaba shet ki jingbam kiba bun jait, khamtam eh lada ki lah, ban shet ne ban pynbiang da ki jhur khlaw bad kiwei ki jait jingbam kiba mih hapoh ki shnong ne ban thied na ki nongrep kiba don hapoh shnong. Ha kane ka dur lah ban pynbiang ïa ka jingthrang jong kiba bun bah ki nongbam ki bym ju bam doh, ha kaba ïa mynta hi ki dang duna than ki dukan die ja kiba lah ban shet ïa ki jait jingbam jhur kiba pher ba pher. Nga dei u briew uba bang eh ïa ka dohsñiang, hynrei khyndiat por nga la sdang ban brai sa ka bam pashor kait bad ka dei ka jingbam kaba nga ju pan bad kylli nyngkong eh ha katei ka dukan man ka por ba nga leit bam ja sngi. Hadien ba nga la dep bam, nga la kynjat biang ïa ka cycle ban wanphai noh sha Shillong bad ha ka por ba nga ïaid lyngba ka ïew nga la ïohi ïa kawei ka kynthei Nepali kaba la tymmen kaba shong die jingdie harud surok. Ka dur jong kane ka riewtymmen Nepali ka la pynkynmaw ïa nga ïa kawei ka dur khih kaba pyni ïa ka Nongbah Shillong ha ki snem 1930 bad ha kane ka dur khih lah ban ïohi ïa ka kynthei Nepali kaba shong die jingdie. Kane ka pynpaw ba ka kynhun jaitbynriew Nepali ka dei kaba la don bad im slem ha kane ka Jylla jong ki Lyoh, Meghalaya.
Ha ki snem kiba sdang jong ka spah snem ba Khat Khyndai (19), ki Nepali ki wan ryngkat bad ki British kum ki shipai langrut jong ka Sylhet Light Infantry. Hadien kata kin sa krih sha ki katto-katne ki jaka ban shong shnong bad trei kum ki nongri blang bad nongri masi. Ha ka sien kaba khatduh ba nga la leit peit ïa la ka shnong, ka shnong Rana, kaba don ha lynti sha Nongjri, la ïathuh ïa nga ba ki ju don ki longïing Nepali kiba ri blang ri masi hapoh shnong. Teng teng, ki masi ba ki ri, ki ju ryngkang ïa ki diengkper jong ki nongshong shnong ban bam bad pynjot ïa ki jing-thung jingtep.Ha ki por hyndai ki nongrep ki dang thung ki jhur bad kiwei de ki jingthung kum u krai, ym kum mynta ba ka lum ka wah ka riat ka ram ka la syrtap da u synsar suda. Ka kynhun jaitbynriew Nepali kam shym la shong shnong tang shi jaka ne tang ha Shillong, hynrei ki longïing Nepali ki la saphriang kylleng ki shnong. Ki don shibun ki longïing Nepali kiba la buhai shnong ha ki thaiñ Ri Bhoi bad kine ki ri jingri bad ki rep ki jait jingrep kiba bun jait, kynthup ruh ïa ka rep symbai ja-riañ ne “buckwheat”. Hooid, u jaraiñ u dei u jait jingthung ne u sla jingthung uba mih hi kylleng ha ki khlaw, ki lum, ki madan bad u “buckwheat” u dei na kajuh ka thymmei bad u jaraiñ, uba ki nongrep ki rep bad ki sumar ïa u kum kiwei ki jingthung. Mynta une u “buckwheat” u dei uwei na ki mar rep kiba kongsan ha kaba ka tnat Agriculture ka Sorkar Meghalaya ka sdang ban kyntiew bad shalan shaduh sha Ri Japan namar ba u ïaid ïew bha ha katei ka Ri bad u long u jait jingbam uba tei ïa ka met briew. Nga la ïoh jingshemphang na ki katto katne ngut ki riewthwet jingtip kiba ïathuh ba ha ki por hyndai, ki dei ki longïing Nepali kiba rep ïa u “buckwheat” ha Bhoirymbong bad ki shnong ba marjan. Ki nongrep Khasi kim pat shemphang ïa ka rukom rep ïa u “buckwheat”, hynrei ki nongrep khasi ki tip bha tang shaphang u sla jaraiñ uba mih hi kylleng ki jaka, la ha ki khlaw, ki lum ne ki madan. Kumta ka jingpyrshang jong ka Sorkar ban pynshlur bad kyntiew ïa ka jingrep ïa u “buckwheat”, ka dei ka jingpynim biang ïa ka rukom rep kaba la prat da ki longïing Nepali ha ki por hyndai. Kane ka jingrep “buckwheat” kam dei tang ma ka, ka jingnoh synñiang jong ki Nepali ha kine ki Lum Khasi.
Naduh ka por ba ki Khasi, ki mih na ka bynta ba shathie jong ka Ri China, kaba dei ka thymmei jong ki, ban krih bad buhai shnong ha kane ka dewbah India, ki dei tang ki nongrep bad ka kam rep jong ki ka la san bha. Ha ka jingshisha ki dei ki Khasi kiba wanrah nyngkong ïa ka buit bad ka stad rep, khamtam ka rep kba, ha ki bynta ba shathie lam mihngi jong ka dewbah Asia, kum ha ki ri Vietnam, Cambodia, Laos, Thailand, Malaysia, bad Burma. Hadien ki Khasi ki la pynlong ka jaka shong neh ha kine ki lum kiba don ha kane ka thaiñ lam mihngi ka Ri India bad ki don ka jingïadei kaba jan bad ki Munda kiba buhai shnong ha ki bynta pdeng jong ka India ne Central India. Wat la ki Khasi ki dei ki nongrep, pynpban ka paw ba ka kam jingri jingri kam dei ka kam kaba kongsan hapdeng jong ki. Imat ka daw ka long ba ki mlien ha ka rep syrti. Hooid, ki Khasi ki ju ot ne pynïap ïa ki mrad (kum ka syiar ne masi ne blang) ha ka kñia ka khriam ne na ka bynta ka niam ïap niam im, katba ïa ka dud pat kim ju pyndonkam. laitnoh tang ka doh kaba ki bang ban bam. Hapdeng ki Khasi ki mrad kim don dor laitnoh ka doh jong ki. Lehse, ka kam ri jingri kaba ngi shem mynta ha kylleng ki bynta jong ka Ri Khasi ka dei kaba la sdang nyngkong da ki Nepali, namar ym lah ban len ba la tip ïa ki Nepali kum ka kynhun jaitbynriew kaba tbit ha ki kam ri jingri. Kane ka kam ri jingri jong ki Nepali ka dei ka snap kaba ki la ïoh pateng na ki longshuwa jong ki mynba ki dang im ha ki bynta pdeng jong ka dewbah Asia. Ka dei ka jingshisha ba ki Khasi ruh ki ju pynïap ïa ki masi, ki blang ne ki syiar na ka bynta ka lehniam, tangba kam pat ïaryngkat pat bad kaba ju leh da ki Nepali.
Kum u nongshong shnong uba la kha bad san ha ka shnong Nongmensong, Shillong, nga kynmaw ba ki Nepali ki dei ka kynhun kaba shitrhem tam ha katei ka shnong bad ha ka por Durga Puja ka ju don ka jingïashim bynta ban ïarakhe ne ïarisa lang, khamtam ha ka sngi ba ki ot ne pynïap ïa ki mrad ban ai jingai nguh ha ki blei jong ki. Kawei na ka jingkñia kaba khring bha ka dei ka jingpynïap ïa ki muid bad ki don ruh ki jingkñia ba ki ot da ki blang, ki han bad kumta ter ter. Kane ka jingpynïap ïa ki mrad na ka bynta ka jing-lehniam ka la long naduh ka juk jong ki Vedic bad ha ki kot bakhuid ne kita ki “Brahmanic text”, la kdew ïa ki jait mrad ba ki briew ki dei ban pyndonkam ha ka kñia ka khriam katkum ki pali kumne- masi dap, kulai, langbrot bad ki blang. Ki kot bakhuid, kum ka Rigveda bad kiwei ki Vedas ki hikai kumno ban ot ne kñia ïa ki mrad ha ka por lehniam. Lada don kiba kwah ban tip ne mutdur kumno ki briew ha ki bynta ba shatei jong ka Ri India ki im kumba 3,500 bad 2400 mynshwa, ki lah ban ïohi ïa kata ha ka lehniam lehrukom bad ka jingim jong ki Nepali ha ki por ba ki leh puja. Ym lah ruh ban len ba ka Gorkha Durga Puja Committee ha Shillong ka la dei kaba rim tam bad ka la kynjoh 129 snem ka rta.
Kiba bun ki nongthoh bad riew wad jingtip ki kubur ba ki Nepali ki la wan buhai shnong ha kine ki lum khasi naduh ka spah snem kaba khat khyndai, hynrei ka lah ruh ban long ba shuwa ïa kata ki Khasi ki la ïatyngkhuh bad ïadei kam bad ki Nepali. Ka don ka jingsngewthuh bakla ba ki Khasi ki dei kiba im tang ha kine ki Lum. Phewse kam dei kumta bad ha shuwa ba ki British kin poi sha kine ki Lum, kiba bun bah ki jaka ne ki shnong ha ki them jong ka Sylhet ha Surma bad ki them jong ka Brahma, ki dei ki shnong ba la shong la sah da ki Khasi. Dei tat haduh ka spah snem ba khat phra ba ka Sorkar British ka la khynñiat jubor ïa ki Khasi sha ki jaka lum bad buh u pud na ka bynta jong ki. Ym tang katta, ka Sorkar British ka da pyrkhing ruh ia ka jingim jong ki Khasi bad kam shah ïa ki Khasi ba long trai halor ka khyndew ha kine ki jaka them. ïa kane ka Sorkar British ka la leh ban ïada ïa lade na ka jingshah hiar thma kaba khah khah ha ki Khasi. Kiba kwah ban tip bniah shaphang ka jingshah pynduh bor jong ki Khasi ha ki jaka thor ki lah ban pule ïa ka kot ba la thoh da ka Reeju Ray, kaba la ai kyrteng, ‘Placing the Frontier in British North East India: Law, Custom and Knowledge’ ñiuma, kane ka kot ka pynleit jingmut ïa ki jaka them jong ka Sylhet, hynrei lada ngi phai khmat pat sha ki them jong ka Brahmaputra ki don shibun ki dak ki shin kiba lah ban kdew ba ki Khasi ki la ïatyngkhuh bad ïadei kam bad ki Nepali naduh hyndai kulong kumah.Ka don ka jingïathuhkhana shaphang kata ka Temple ne jaka mane blei ha Kamakhya, kaba dang don haduh mynta ha Assam. Ki Khasi ki ju nam ïa kane ka jaka kyntang kum “Ka Mei Kha” bad ba ki riewngeit Hindu ki kam ba ka dei ka jong ki bad ba ki la pynkylla kyrteng noh sha ka Kamakhya bad ka dei ka kyntien kaba mih ne kaba la pynwandur na Ka Mei Kha. Ka long kaba sngewtynnad ban tip ba ka jingleit pilgrim kaba nyngkong eh sha kane ka Temple ha Kamakhya, la kyrshan bad bei tyngka da u Syiem ka Ri Nepal. Lah lehse ban mutdur ba ka jingïakynduh ne ka jingïadei kam hapdeng ki Khasi bad Nepali ka sdang na Ka Mei Kha/Kamakhya.
Ki Khasi ki don ki jingïapher hapdeng jong ki, wat la ki mih na kajuh ka thymmei bad katkum ka jingshem la lap ba sa tang kumba 30% napdeng ki Khasi kiba dang lah ban shem ïa u thning ba ki dei kiba hiar pateng na kata ka kynhun Austroasiatic kaba la mih noh na ki bynta ba shathie jong ka Ri China bad kiba la krih kylleng ki Ri kumba hapdeng 5,000 bad 6,000 snem mynshuwa. Namarkata ka daw, ka tang jait ka dei kaba kongsan bad ka dei ka dustur kaba donkam tam ha kaba lyngba ka tangjait lah ban kdup ne kynthup ïa kiwei hapoh ka jait ka khong bad ha kane ka rukom ka jaitbynriew ka ïar, ka heh, ka san bad ka neh slem. Haduh mynta mynne, ka don ka jingïashong kha khleh hapdeng ki Khasi bad Nepali bad kumba long ha ki por hyndai haba ïapoikha u shynrang Khasi bad ka kynthei Nepali ka don ka tang jait ne ka jingpynkha jait thymmai na ka kpoh ka syngkai jong u shynrang Khasi bad ka kynthei Nepali. Lah ban thwet jingtip haduh katno tylli ki jait ne kur thymmai jong ki Khasi kiba ka ïawbei ka dei ka kynthei Nepali.
Lehse, ki dak ki shin kiba la kham rim kiba lah ban pynshisha ïa ka jingïadei kam hapdeng ki Khasi bad Nepali ki lah dam noh, pynban da ka stad saian ne ka DNA lah ban shem pat. Ha kajuh ka por ki don bun byllai ki khanatang kiba ïathuh ïa ngi shaphang ka jingwan buhai shnong jong ki Nepali ha kine ki Lum. To ngin ïa phai biang sha them Ri Bhoi ha kaba ka don kawei ka krem lymbit ha ka shnong Pnah Kdeng bad kane ka shnong ka jngai tang kumba shi kynta lada ïaid da ka kjat na shnong Pahambir. Ha ka snem 2017 nga la ïohlad ban leit khmih ïa kane ka krem ha Pnah Kdeng. I Bah Rani Maring, iba dei i nongshong shnong jong kane ka shnong bad ruh i nongrwai tynrai i la ïalam ïa ngi sha kane ka jaka. Shi lynter lynti, i Bah Rani Maring i la ïapur khana shaphang kane ka jaka bad i la kdew ne pyni ruh ïa ngi ïa uwei u mawsiang uba don hangta uba long ha ka dur jong ka jymbuiñ jong ka kynthei. Hangta ngi la ïeng shi por, katba i Bah Rani Maring i ïathuh ba shisien ha kawei ka por kawei ka kynthei Nepali kaba bhabriew ka la pynïap ïalade ha kane ka jaka bad uta u mawsiang u phalang ïa ka dur jong kata ka kynthei Nepali. Ka khana ka long ruh ba shilliang jong ka jymbuiñ ka la pra na ka daw ba uta u rangbah khasi, uba ïaluh samla bad kata ka ‘thei Nepali u la lynthem da u maw halor ka jymbuiñ namar ka jingbishni. Kumba long kiwei ki khanatang, kane ruh ka long ka khana kaba sngewsih bad ha kane ka khana ka kynthei Nepali ka dei ka phang pdeng bad kane ka pynshisha ba kane ka kynthei Nepali ka dei kawei napdeng ki longïing Nepali kiba la wan buhai shnong ha ka thaiñ Ri Bhoi la kumba shi spah snem mynshuwa. Lyngba kine ki spah tylli ki snem kane ka khana ka la long shi bynta jong ki khanatang kiba bun kiba lah ban shem ha ka thaiñ baroh kawei bad kine ki khana ki pynskhem ïa kata ka jingshem halor ka jingïatyngkhuh bad jingïadei kam hapdeng ki Khasi bad Nepali. Kyrmen ba kane ka jingïathuhkhana kan bteng sa shi spah snem nangne.
(Kane ka jingthoh ka dei ka jingsngew jong u nongthoh shimet)
