Ka India bad USA ka wanrah ïa ka juk jong ka jingïatreilang kaba ïaid da ka teknoloji

Ka plie lad ia ka India ba kan iashim bynta ha ka prokram Artemis ba ialam lynti da ka USA ban leit sha u bnai bad kiwei kiwei ki jaka ha ka haw haw.

Ka jingwan dang shen jong u Myntri Rangbah Duh, u Narendra Modi sha USA ka la long kaba kyrpang namar ka la pynskhem ia ka kyrdan jong ka India kum ka ri ka ban don ka bynta ba khraw ha kine ki snem ban wan. Katba ka India bad ka USA ki wanrah ia ka juk jong ka jingiatreilang kaba iaid da ka teknoloji, ka dei ruh ka dak jong ka jingsdang jong ka jingiaid lynti ha kaba u Myntri Rangbah Duh u Narendra Modiu la ong, “Ki kliar kiba thymmai ki la mih”.

Shisha, ngi dei ban ai jingiaroh ia u Myntri Rangbah Duh, u Narendra Modiuba la shim ia ki rai kiba phylla ha kine ki 9 snem ba la dep bad kine ki rai ki la plie lad ia ka India ba kan jam shaphrang ha ki kam bapher bapher,bad namar kine, kum ban shu kdew, ka USA kaba la sdang ia ki kam kiba iadei bad ka haw haw da ki snem shuwa ka India, mynta ka twad jingmut na ka India kum ka nongiatreilang kaba ha kajuh ka kyrdan na ka bynta ki kam ba kan dang leh.

Ha ka prokram ba la long ha ka Willard Inter-Continental Hotel ha Washington ha ka 21tarik u Jylliew, ka India ka la long ka ri kaba 27 ban soi ia ka jingiakut Artemis Accords. Ka Artemis Accords ka buh ia ki kyndon ban ialam lynti ia ka jingleit ki riew shimet bad ki ri bapher bapher sha ka haw haw na ka bynta ki kam ki bym wanrah ia ki jingkulmar. Ka plie lad ia ka India ba kan iashim bynta ha ka prokram Artemis ba ialam lynti da ka USA ban leit sha u bnai bad kiwei kiwei ki jaka ha ka haw haw. Kane ka jingiakut kan plie lad ia ka jingpynduna ia ki jingtehlakam ia ka jingwanrah ia ki teknoloji ba donkam ha ki kam haw haw khamtam ki mar electronic, bad plie lad ia ki kompani ka India ba kin shna ia ki mar kiba thymmai bad saindur thymmai na ka bynta ki iew jong ka US. Kan plie lad ruh ia ka jingiashim bynta shuh shuh ka India ha ki jingiatreilang ha ki kam science, plie lad ia ki jingiatreilang ha ki kam kiba kynthup ia ka jingphah ia ki briew sha ka haw haw bad ki jingiadei kiba kham khlain bad ka US ha ki kam ba kongsan kum ki micro-electronics, quantum, space security bad kiwei kiwei.

Ka Artemis Accord ka dei ka jingiakut ka bym don jingteh bad ki jingkular ha kaba iadei bad ka pisa pilain. La soi ia ka ha ka 13tarik u Risaw 2020 da phra tylli ki ri ba tip kum ki ‘Founder Nation’, – Australia, Canada, Italy, Japan, Luxembourg, UAE, UK bad ka United States. Ki dkhot jong ka ki kynthup ia ki ri ba iatrei lang bad ka US kum ka Japan, France, New Zealand, UK, Canada, South Korea, Australia bad Spain bad ruh ki ri na ka thain Africa kum ka Rwanda, Nigeria bad kiwei kiwei ki dei ki ri kiba dang sdang ban iatrei lang ha kane ka kam.

To ngin pyrshang ban sngewthuh ia ki jingmyntoi ba ka India kan ioh lyngba ka jingiasoh bad ki Artemis Accords. Katkum ka jingantad, ka jingpynlut pisa ki ri ha kylleng ka pyrthei na ka bynta ki kam haw haw ka la kot sha kumba $103 billion ha u snem ba la dep. Lyngba ka jingpynlut kaba jan $62 billion, ka Sorkar US ka don ka bynta kaba palat shiteng jong kane baroh. Kaba wan ba ar ka dei ka China kaba la pynlutjan $12 billion, bad kane ka ri kam dei ka dkhot jong kane ka kynhun. Ka Russia ruh kam long dkhot jong kane ka kynhun bad ka don ha ka kyrdan kaba 5 lyngba ka jingpynlut haduh $3.4B ha kine ki kam ha ka shi snem. Ka India ka don ha ka kyrdan kaba 7 ha kaba ka jingmang tyngka na ka bynta kine ki kam ka long $1.93B ha ka shi snem.

To ngin ianujor ia ki kam haw haw jong ki ri bapher bapher lyngba ka jingpynher ia ki liengsuin sha ka orbit ha u snem 2022.  Ka Pay Load Space website ka ong ba ki la don 186 tylli ki jingpyrshang ban pynher ia ki liengsuin sha ka orbit ha u snem ba la dep kiba long 76 da ka US, China 62, Russia 21 katba ka India ka la pyrshang 5tylli kine ki kam. To ngin ianujor ia kine bad ka bynta kaba lai kaba long ka jingdon ki satellite ha ka haw haw. Haduh ka 4 tarik u Jymmang 2023, ka website kaba bud ia ki satellite kaba tip kum ka “Orbiting Now” ka ong ba ki don 7, 702 tylli ki satellite kiba dang treikam kiba her pyllun ia ka pyrthei. Kiba bun tam na kine ki dei jong ka US kaba don2,926 tylli ki satellite ba dang treikam, ka China ka wan ba ar lyngba ki 493 tylli ki satellite, UK – 450, Russia – 167, katba ka India ka don ha ka kyrdan kaba 8 lyngba ki 58 tylli ki satellite.

Ki kam ka India kiba iadei bad ka haw haw ki la iaid 60 snem mynta bad la seng ia ka ISRO ha u snem 1969 hynñiew snem hadien ba la sdang ia kine ki kam; ka jing-iatreilang bad kiwei kiwei ki ri ha kine ki kam ki la iar bha mynta ha kaba ka ISRO ka iatrei lang bad ki kynhun bapher bapher kum ka Ruscosmos jong ka Russia bad ka ESA jong ka Europe, katba ka ISRO ka la pynher palat 385 ki satellite jong kiwei kiwei ki ri na palat 34 tylli ki ri.

Shuwa ia u snem 2014, ka ISRO ka ju pyrshang ia ki jingpynher na ka por sha ka por, hynrei ka dei ha-dien ba u Myntri Rangbah Duh, u Narendra Modi u la plie ia ki lad ha ki kam haw haw na ka bynta ki briew bad ki kynhun shimet ba ka ISRO mynta ka iatrei lang bad jan 150 tylli ki Start Up shimet. Ki jingpynherliengsuin sha ka haw haw kiba tip kum ki ‘Deep Space Mission’ ki mut ka jinglut kaba kot sha ki billion dollar bad kine ki wanrah jingmyntoi ia baroh, kumta ka long kaba donkam ia ki ri ba kin pyndonkam lang ia ki jingdon jingem na ka bynta ka bha ka miat jong baroh. Khlem da pynsepei kai ia ka por, ki ri kiba don kijuh ki jingthmu ki dei ban iaid shaphrang bad iatrei lang da kaba pyndonkam ia ki jingshem bapher bapher bad kumba ong u Myntri Rangbah Duh, “Ngim dei ban trei marwei.”

Phewse ngin ym donkam ban apslem ban ioh ia ka jingmyntoi kaba nyngkong jong ka jingiatreilang hapdeng ka India bad ka US ha ki kam haw haw. Ngi lah ban phah ia u astronaut na India sha ka International Space Station (ISS) ha u snem ban wan. U President ka US, u Joe Biden u la pynskhem ia kane ha ka White House hadien ba u la iakynduh ia u Myntri Rangbah Duh jong ka India, u Narendra Modi ha ka sngi Palei.

Ka jingai khubor lang jong ka India bad ka US ha ka por jong ka jingleit u Myntri Rangbah Duh, u Narendra Modi sha US ka ong ba ka NASA kan ai ‘jinghikai’ ia ki astronaut jong ka India ha kawei na ki jaka treikam jong ka.

Kin don ruh ki jingmyntoi ia baroh ar tylli ki ri ha kiwei kiwei ki kam.Ka kompani shna memory chip jong ka US, ka Micron Technology, Incka la ong ha ka sngi Palei ba kan bei tyngka haduh $ 825 million ha ka jaka shna bad test ia ki chip kaba thymmai ha Gujarat, ka ban long ka jaka shna ia kine ki chip kaba nyngkong jong ka India. Ka jingbei tyngka baroh na ka bynta kane ka jaka treikam kan long $ 2.75 billion lyngba ka jingkyrshan jong ka Sorkar Pdeng bad ka Sorkar Gujarat.

U President Biden bad u Myntri Rangbah Duh, u Narendra Modi ki la ia mynjur ruh ia ka jingseng ia ka Indo-U.S. Quantum Coordination Mechanism ban plie lad ia ka jingiatreilang ha ki kam karkhana, ka pule puthi bad ki kam Sorkar, bad ban trei na ka bynta ka jing-iakut ha ki kam Quantum Information Science bad Teknoloji. Yn dang sdang ia ka $2 million grant program hapoh ka U. S. – India Science and Technology Endowment Fund na ka bynta ka jingsaindur bad ka jingpyniaid iew ia ka Artificial Intelligence (AI) bad ki quantum teknoloji, bad pynshlur ia ka jingiatreilang bad ki briew bad ki kynhun shimet ban sdang ia ki jaka High Performance Computing (HPC) ha India.

U President Biden u la ong ruh ba ka Sorkar jong u kan iatrei lang bad ka U.S. Congress ban pynduna ia ki pud ba la buh ia ka jingshalan mar ka US sha India ha kaba iadei bad ka HPC teknoloji bad source code. Ka U.S. ka la kular ban leh katba lah ban kyrshan ia ka Center for Development of Advanced Computing (C-DAC) jong ka India ba kan iasnoh lang bad ka U.S. Accelerated Data Analytics and Computing (ADAC) Institute. Shuh shuh 35 tylli ki jingiatreilang ha ki jingwadbniah ha ki teknoloji ba dang mih mynta ki dei ki ban bei tyngka da ka U.S. National Science Foundation (NSF) bad kaTnat Science and Technology (DST) jong ka India.

U President Biden u la kularia ka jingkyrshan ka US ia ka jingialam ka India kum ka Chair jong ka Global Partnership on AI. Kine ar ngut ki nongialam jong ki ri ki la iaroh ia ka jingthmu jong ka Google ba kan bteng ia ka jingbei tyngka lyngba ka India Digitization Fund kaba $10 billion jong ka, kaba kynthup ia ki Start Up jong ka India ba dang sdang.

Ka tnat Atomic Energy (DAE) jong ka India kan ai $140 million lyngba ki mar sha ka U. S. Department of Energy’s (DOE’s) Fermi National Laboratory na ka bynta ka jingshna ia ka Proton Improvement Plan-II Accelerator na ka bynta ka Long Baseline Neutrino Facility – ka jaka wad bniah kaba heh tam na ka bynta ki ri bapher bapher kaba don ha U.S. 

Ha ki kam ai jingsumar, ki jaka wad bniah jong baroh ar tylli ki ri kin iatreilang na ka bynta ki teknoloji ba jemdor na ka bynta ka cancer, ba kynthup ia ka jingsdang ia ki kam wad jingpang da kaba pyndonkam ia ka AI bad ruh ki tiar prognosis prediction bad ka jingwadbniah ha ki kam kiba iadei bad ka jingpang shini.

Ka Air India kan thied 220 tylli ki liengsuin Boeing ha ka jingpynlut kaba kot sha ka $34 billion. Ka dak jong ka jingiadei kaba bha tam hapdeng ka India bad ka US ka dei ba u Myntri Rangbah Duh, u Narendra Modi, ha ka jingai jingkren jong u ia ka US Congress u la ong ba mynta ka India kam dei tang ka nongiatreilang kaba heh tam bad ka US ha ki kam khaii hynrei ka jingiatreilang ha ki kam iada ri ka pyni ia ka jing-iadei kaba don ka jingshaniah.

Hangne, ngapynkut da ki ktien jong ka jingai khubor lang haba kut ka jingleit u Myntri Rangbah Duh, u Narendra Modi sha US ha kaba la ong, “Ki jingthmu jong ngi (India bad USA) kin poi sha ki kliar kiba thymmai …”

 Da u Dr. Jitendra Singh

Myntri Khynnah (IC) ka tnat Science & Technology                                                       

PIB