Ka Massah – Meribah Ha Ri Khasi

Ka kham sngewdei ban khot Hynñiewtrep ne kiba shong sepngi na Mookyndur Khynriam bad mihngi pat Pnar.

Bah J.T. Lyngdoh, Mawlai Mawroh

Ha ka jingiatainia katto – katne ki rewshemphang, la iathir ba ka kyrteng Khasi kam da ia biang dor ia ka jaitbynriew. Namar la shim kylliang na ka kyrteng Cossiyah ki anthropologist, kiba tharai ngi wan na Mongolia kata Austro – Mongoloid ne South East Asia ba dei Austro – Asiatic. Lada pynhap tar bad ka jinglong jong ngi ka kit jingmut ia kiei – kiei kiba pynpoh dor, kata Khwanlalot, Hangamei, Arsap, Sianti bad Ingkhong shyllangmat. Ka kham sngewdei ban khot Hynñiewtrep ne kiba shong sepngi na Mookyndur Khynriam bad mihngi pat Pnar. Kiba buhai shnong nyngkong ia ka them Ri Bhoi dei ki Mikir, ba la khein sahdien bad biej tasam, kine suki ki la kynriah noh sha Mikir Hills (Karbi Anglong). Ki don katto – katne kiba sahteng kum ha Marmain, Marngar ba iakhleh lang bad ki Koch, Assamese ha kiwei ki kyntoit basphred. Ia ki Bhoi Mikir kynthup ki Koch bad Hajong ki politician Meghalaya ki la thynnian ha ka thup riewlum (scheduled tribe), ban ioh kijuh ki hok kum ki trai muluk ban pynheh ka vote bank lajong. Shabar ka Meghalaya pat ka ST Certificate u Khasi kam iaid iew, namar ym don baithuh ia ka. Hadien la hiar ki war, ki pnar mihngi bad khynriam sepngi ban kylla long ki Bhoi bathymmai – ka jingiuh kjat jong ki ka la pynriewspah ia ka Ri Bhoi, namar ki trei shitom ban pynmih ki soh ki pai, kwai – tympew, phan – shriew, khaw – kba bad jynrep babun jait. Ka kyrteng Bhoi ruh kam kit jingmut sngewtynnad – haba pharia ka thew ia ka jinglong Bunbuit, Hangamei, Op bad Ingkhong shyllangmat. Marbud ba ioh jylla Meghalaya, ha ki snem 70 tam ha Bhoi la jyllei da u khar Nepali ba buh khuti. Ki trai muluk ki aiwai ha u mynder ia ki khyndew ki shyiap, da kaba kmen tohhoh ioh bam plan, dih kyiad, dih kani – kynja, lait ka trei lyng kha – risai ba shu ioh suk ka tyngka pliah.

Nalor ka siew baiwai khuti u Nepali u trei shitom ban ri blang – masi, kiwei ki jynri bad thung tep katba ioh jaka. Mih ka dud ka khi bad die sboh eit masi bad kamai pisa. U khar waikhuti u pahuh -pahai ka kamai – kajih tyngka, ki trai muluk pat nang-ran bad syih. Ia ka tyngka ba u pynlang u leit rah shisien lano, ban kynshew  sha ri Nepal. U Sohblei Sylvanus Sngi Lyngdoh, SDB bad ki nongbud bashemphang jong u, ki la itriem ba ka jaitbynriew Hynñiewtrep kan sa jah klep ha ka jingtyllep u poiei Nepali. Ym banse ban thom ia ka sang namar ki politican ki lapmiet buaid bor politic katba ki sengbhalang pat ki thiahthai ka pynkhihwin pyrthei. Donbok ba ym shym don ki nongdawa Gorkhaland ha ri Bhoi. Ki khar shynrang basian pat ki shim tnga da ki kynthei Bhoi ban ioh buh khuti ei, bad shisien shisnem ki leit Nepal ban ai baibam ia ka tnga sadi lajong bad kan buh kynshew hadien – habud. Bun ki nong-bhoi ki la peiphang bad pynduh noh ka aiwai khuti ha u Nepali. Don ruh kiba shu die pateng noh ha u para traimuluk. Tang shah pynher krad u Nepali, la nangjei u pnar na mihngi, u war na shathie padun, u maram bad khynriam ne sepngi ban wad bad buhai jaka rep – lait noh kiba na ka hima Maharam, ym baroh ki nongsepngi dei ki maram, ka them ribhoi ka long kaba sboh, kumta kine ki nongdakhol shnong bathymmai ki trei dohiap ban pynmih ki mar rep babun jait, katkum ka aiom bad rukom trei jong ki. Wat ki nongsor Shillong ba don jaka ruh ki die pateng noh ia ka khyndew lajong bad ailad ia kiwei ban pyndonkam. Nalor bym thikna ki pud sawdong ka Meghalaya, kynduh mawsiang ki trai bad nongthied jaka, naduh bakut u pud Jaintia Hills shilynter sawdong ka ribhoi.Kynthup ka bai rejister Syiem Raij, ki nongkitkam dorbar shnong pat ki khwan lalot komishon palat, hana ban pynbha ia ka shnong ka thaw, phewse shu phlan – duman ia u paidbah ban ioh bam ioh dih sahuh da ka tyngka iohei ka umsyep kiwei. Ha ka kutlad ki nongdon jaka ki mareh sha ki DC ophis Assam bajan, ha kaba ki ioh pata ei khlem bijai sngi ne lut pisa ei – ei, u pud Meghalaya pat la nangshah khate, mynta lei – lei ka Assam ka la kyntur pyniar pud shaduh Mawlasnai. Lada pyndik u pulit Assam u wan por miet, kyndang na bakdup lok bad rah beit sha thanat namar mynsngi u tip ba kin phet rieh ban lait shah kem. U bah S. D. Khongwir, MLA Mawlai barim ula pynrung da ka ain ha Assembly ban khanglad ia ka jingdawa komishon die jaka – puta, hynrei ki kohsiang bam sangem ki sianti ban pynkhein ain khlem salia. Kawei ka longkmie ka iathuh ba die jaka ha kyntoit Umsning. Ha ka sngi ban iathoh – iatar ki nongkit kam shnong ki ap kmang kum ki pukni bam doh pyut, la ki khmat basaw triej bad ka shyntur sma jyndem, tang shu dep ki dawa komishon ohdor hi bad lada ym ai ki pyneh lehmeng ban ai patta, kim treh ai risit ruh batieng ioh ngat ha ka ain – kawei ka nuksa jinglong pohrati. U bhoi mynshuwa u bna nam ba ai ksuid bad leh ki kam jadu myntor, mynta kijuh ki ksuid ki la rung ha ka dohnud bad jabieng briew ban leh ki kam bam klop bad iuhroit ia ka hok kiwei.

 Ha Garo Hills u Nokma bad dorbar jong u kim ju pynmlien kine ki kam poh dawa komishon. Sha West Khasi Hills, ki sordar ym ju don rangbah shnong, ki synran iaki nongiadie – iathied jaka shaduh ophis Syiem, ynda dep kam ki trai ki jaka ki la tip hi ban ai boina, namar kim ju dawa ne pynbor. Ha Jaintia Hills ruh ki Doloi bad Waheh chnong ki bat ia kyrdan, akor bad burom  ban ym tur iap sha ka khlemrain. Ha East Khasi Hills, khamtam ha sor Shillong ki nongkitkam shnong ki dei ki banang – bastad bad ym ju don komishon iadie – iathied khyndew, ka shong ha ki trai katba ki sngewbit. Ka dawa komishon ka trei kam bha ha u pud u sam eleka Syiem Mylliem bad Khyrim, lait noh ki jaka Municipal ne kito ki shnong ba la shai. Don ki shnong Khynriam – Pnar, kiba dang sieh mawpud jaka da ki mawpynieng barit kum hyndai. Ki briew ki kheinkor ia kine bad riewkyntang burom bha, kim ju leh khlem-akor ia ki bad ngeit wat tang ban iuhkjat lah ban dkoh ne jia kiei – kiei ki bymsngewtynad. Na Bhoi pat ngi ioh ki khubor khyllah basngew lehrain, ba wat ia ki jaka  ba la dep thied bad sieh mawpud dewbilat, don ki riewshukor haramnimok ba kamtrai bymhok bad die arsien ia kajuh ka jaka shawei pat, khlem pep da ka jingiatip lang bad ki nongkit kamshnong – ym lah mutdur haduh katne la hiar pynpoh dor ka jing-long ka jaitbynriew, ba la iap ka jingiatip lem. Uwei u paralok Pnar ba wan trei sha Shillong na Jrikyndeng Block 1, Assam u la ieh ia kiba haiing bad jaka puta. Ynda u leit iapbriew ba haiing hadien katto katne bnai, u shem ba shahkurup ka jaka ha ki Bhoi Khasi ryngkat ki Bhoi Meghalaya. U nongthoh Apol Mawniuh u ong ba ka jaitbynriew Khasi dei kaba la shah rah Umsaw ba lynshop jingkylla ka juk mynta, hynrei ki dak ba paw ki kdew ba ka la shah tyllep umjyrsieh kam thala sa tang ka por kan batai lano kan ngam jyllop jah kyndam syndon. Bunsien la kdew kti bam klop pisa paidbah ia ki politician, minister bad ophisar, hynrei ka bam kruin ka sdang nyngkong ka kynrum – kynram, ha kaba ki traishnong Meghalaya ki lynga pisa jur. Ka daw bakongsan dei por ba ioh jylla – khalor (sub – state) Meghalaya ha u 1970, ki nongialam ha kato ka por kim patiaw ban pynryntih ia u pud u sam – shu kmen tohoh ioh pyndait sharak dingsaw (beacon) kaweh lama lai rong ki kali bad ka tyngka theh ei  buk – buk ka Sorkar India. Ka poli-tics pohiing pat nang sakma da ka jingiapher jingmut bad sapra. Ka jinglehsting ki politician dei kawei ka daw, katba ka jingleh bymsalia bad kangar pisa ki nongsynshar shnong dei ka kam bapyndiaw. Lada ki luk ki lak ki bri hynniewtrep ki im khlem shah pyndik bad tuklar ki nongpyniaid shnong ia ka kam shimet jong ki, yn ym don ka huri hura ha shnong ha thaw. Balei pat ha ki katto – katne bynta, ym dei baroh, long khongpong ? Lymda dei ba peitngor u Ph. Sngi, u  Bhoi um nud saham ia u Nepali batieng ioh shahmait khukhri. Hynrei ia u para khasi pat leh thawstad da ki ain khyllah ban pynlong bar jylla ha la ri. U nongthoh haba iakren bad uwei u agent khyndew ha Bhoi, la iathuh ba ha kawei ka shnong por babuh sngi iathoh – iatar pata, u Rangbah shnong u leh pyntud ban iasoi ki kot ki sla, namar u kwah khwan myntoi komishon. Khatduh ki la leit sha ophis u Syiem Raij bad ka kam ka la dep. Ha ka jing-iakynduh bad uwei u Syiem raij pat, la iathuh ba ka dorbar ki 14 raij ka ri Bhoi ka la adong pyrshah ba ki dorbar shnong kin dawa komishon na ki nongdie – nong-thied khyndew para ri. Hynrei ki nongkit – kam shnong pat pyllein – pyllein ki iuhroit hukum ba la pynthame u khawiang iadtangsnem khwan sbai rupa. Ym tang katta ki shah pyndik da ka siehpost elektrik ne pyniaid pipe um jubor lyngba ki jaka nongkynti ki briew. Haba ki trai jaka ki ujor ki pharep lamler ba ki leh pyrshah ain shnong. Ki kyndon General Health and Sanitation, Public Health Water Supply bad Urban /Rural Electrification Acts ki kubur shai kdar ba ki nala, pipe um bad post electric pynbiang paidbah, ki dei ban iaid beit na ki surok shnong namar la mang jaka kyl-luid ia ki. Jan baroh ki shnong Ri Bhoi – lait noh katto – katne kyntoit ba pyniaid ki rhah tyngka, buaid bor bad tanglang kyiad – ki synshar shnong kumba dei ain ban suk ka shnong ka thaw. U Muslim u ioh shna Masjid ha Umbang rum Damsite ryngkat ka jaka baheh, u bar jylla Mizo ba shah kyndang na Laitumkhrah, u buh Hotel bad thied khlaw baheh ha Umran, sharud Nongpoh ruh uwei u Naga u don jaka baiar dainlydain kumjuh ha Khanapara Pilangkata u Naga babun u iohthied jaka, la khang ia u Bhoi ban kheit tang iwei i tnat ne sla dieng bad ia kine ym don banud saham. Ia u para ri pat ban don jaka tang shi nongrim iing ne jaka rep barit, shah pyntyrdi haban da biang. Shuwa ban long elekshon ka jingpyrda shla ban im ka ri bad jaitbynriew, jew slam ha ki kam shnong ba da u Khasi u pynlong mynder ri jubor ia u para – ri da ki kam buit poh bakhyllah. Khambun na kine ki  51 snem ba la dep, u 24 u synshar ia u 36 namar ki ingkhongshyllangmat ha rympei dei ka daw tynrai. Kiba pyniaid shnong ki kynthup ia ki briew niam tynrai bad Khristan (Katholik/Protestant), hynrei katno ki khluh ia ka jingmanbha ki para ri dei ka pyrthew bakongsan. Ki ‘tien sneng long shuwa “im tipbriew tipblei” bad “kamai ia ka hok,” ki jingthoh ka Baibl kum Psalm 1, 91, 95 bad kiwei ki kren shai kdar ba ka tarajur u Blei kan thew khlem jingbakla ia ki kam beain ki riewbymman bad lehbha u riewhok katkum ka dor ba ki dawa, bunsien wat naduh pyrthei ruh. Ka iuhroit hok longbriew, jingpynkhein khnang ia ki shiphew hukum Blei da ki mraw u soitan la shaiong ban batai. Ki kyn-ting mawsan (dynamites) ki la beh krad ia ki suidlum – suidwah baroh, kine ki la ioh jaka ha ki mynsiem briew ban leh kam dujok ha ka imlang – sahlang bad sngewngiew ia ka jaitbynriew Hynñiewtrep mynta.” Ia nga phi la pynkthang 40(50) snem Israel (Khasi), nga tim nga rai bitar ka bynriew ba la jot, jingsuk jongnga junom riewharam kin ym mad” Ps 95. Ngi ju ioh khubor ruh ba don ki thaw ha kaba ia ka fund pynroi shnong kum ka MNREGA la pyndonkam bakla ne jahklep, ban pynlong ka iakynad hapdeng ki paidbah bad nongkitkam shnong. Haba bishar na baroh ki liang, lah ban ong kaei kaba la jia ha Massah – Meribah ka kham sngewdei ba ka wan urlong biang ha katto – katne bynta ka them Ri Bhoi. Kane ka jingthoh kam kynthup ia baroh, hynrei ka thew sohpdung ia ki mendie ri banud byndie tad, pynbudnam bad pynsniew dur ia ka jaitbynriew shaba palat pud.