W. Wanñiang
Katba ki sngi bad ki snem ki nang ïaid bad mareh sted, ki jingkylla ha ka ri bad ka jaitbynriew ki nang ïai jia kawei hadien kawei pat, bad kine ki jingkylla ki dei kiba ngim ju poi pyrkhat ha ki phew snem kiba la leit noh. Ngi iohi ïa ki jingkylla ha ka roi ka par, ka ioh ka kot, ka jingnang jingstad la ka long ha ki nongkyndong ne ha sor ruh. Hapdeng kine ki jingkylla kiba ngi iohi da la ki jong ki khmat don napdeng kine ki jingkylla kiba don jingkyrmen ïa ka lashai lashisngi. Haba bishar kyllum halor kine ki jingkylla ha kine ki sngi ha kibe bun ki liang, sngew sa tang ban shu ong, sa kaei pat lashai ne lashisngi. Napdeng kine ki jingkylla kiba jia ha kine ki sngi, kawei ka jingkylla kaba ishyrkhei eh ka dei ka jingbym ioh kam ioh jam ki samla ba lanang la stad. Kane ka jingbym ioh kam ki samla ba la nang la stad ka la kylla long kum ka jingpang ka bym I lah shuh ban pynkhiah. Hynrei ka jingkylli ka long, hato ym lah shuh shisha ban pynkhiah ? Halor kine ki jingeh, une u nongthoh u kwah ban kdew katto katne ki jingshisha ha ka jingiohi kaba lyngkot eh jong u, ioh lehse ka long ka jingkyrsiew thiah ïano ne ïano ki jingshisha ha ka jing-iohi kaba lyngkot eh jong u, ioh lehse ka long ka jingkyrsiew thiah ïano re ïano ban ïarap lem ban weng ïa kane ka jingpang, namar ym lah ban shu ngeit kulmar haba khlem pat don ka jingpyrshang kaba shisha (serious attempt).
Ngi ju iohsngew na ka por sha ka por ïa ka jingong ba ki kam sorkar ki la tyrkhong ha ki ophis sorkar bad ym don lad shuh ban dang phohsniew ban ioh kam sorkar wat lada phi don ka kyrdan pule kaba heh katno katno ruh. ïa kane ka jingong la ju pynsngew wat da ki nongmihkhmat badonburom jong ngi haba ki leit ban attend ïa ki function kiba pher bapher. Lada ym don lad shuh ban ioh kam sorkar, kaei pat kaba lah ban ioh kum ha ka State jong ngi ka bym i ban don da kiwei pat ki lad. Une u nongthoh um ngeit ïa kaba kum kane ka jing-ong. Ka jingshisha ka long ban pahuh kam sorkar kum ha ki phew snem kiba la leit noh te ym pahuh shuh da shisha ban ioh kam sorkar, hynrei ban ong ba ym don shuh, kam dei ka jingshisha. Lada ka dei ïa ngi ki riew paidbah ban ngeit ïa kaba kum kane ka jingong, ki briew kiba don ha ka bor ki la dei ban pyni da ki jingshisha (facts) khnang ba ngi lah ban ngeit. Lymda kumta ka jingkylla kaba mih nangne ka long, jia aiu ïa kito kiba bun tylli ki post jong kito ki shakri sorkar kiba la shong-thait na ka kam. Ki don ruh ki kam sorkar kiba la lait thylli ki post jong kito ki shakri sorkar kiba la shong-thait na ka kam. Ki don ruh ki kam sorkar kiba la lait tylli ki post jong kito ki shakri sorkar kiba la shongthait na ka kam. Ki don ruh ki kam sorkar kiba la lait thylli noh namar ka jingkhlad shiteng por jong kino kino ki shakri sorkar, don ruh katto katne na ki shakri sorkar, kiba na kino re kino ki daw shimet jong ki, ki resign noh. Nangta ka sorkar badonburom ka ju ai lad ïa ki shakri sorkar ba kin kiew kyrdan ruh katkum ka por bad ka jingtbit jong ki. Jia aiu ïa kito ki post kiba la thylli noh namar ka jingpynkiew kyrdan ïa ki shakri sorkar. Katba lah ban sngewthuh, kitei baroh ki kam kiba la kiba la lait thylli namar kitei ki daw ba la kdew haneng ki dei kita kiba ju khot ïa ki, ‘Ki sanctioned post.” Lada ka long kumta don jingeh aiu ïa ki tnat sorkar bapher bapher ban pyndap noh wut wut ha kitei ki sanctioned posts khnang ban lah ban weng ïa ka jingpang bym ioh kam ioh jam jong ki samla katkum ka jinglah bad ka kyrdan pule ba ki don. Une u nongthoh u la pyrshang ban kylli na ki katto katne ki ophisar rangbah kiba don ka jingsngewthuh bha ia ka kam, ioh don kano kano ka jingeh ban thung kam ia ki samla ha kum kitei ki jait vacancy, bad ka jubab ba u ioh ka long ba ym don jingeh eiei bad kaba donkam ban leh ka long, ban shu pynbna paidbah, khot interview sa thung pat katkum ka jingmih na ka interview. Kiba kum kine ki jinglait kam ki don ha kylleng ki ophis sorkar, la ka dei ha ki ophis rit ne ki ophis kiba heh kumjuh. Ka jingbym thung nongtrei ha kitei ki post kiba lait ka labuh jingeh wat ïa ki nongtrei kiba don ha ka service ruh namar uwei u nongtrei u la hap ban kit 4 bad 5 byrni ha ka jaka shi byrni bad kane ka ktah wat ïa ka jingkoit jingkhiah ruh ban kit lalot palat ïa ka bor. Ka jingkylli mynta ka long, mano keiñ ban sei ïa kine ki jingdawa kiba kyrkieh khnang ba ki samla ba la nang la stad kin dup ioh ban phuh samrkhie?
Kawei pat ka jingshisha ka long ba ha ki snem kiba la leit noh, ka jingdawa ban pyntrei ïa ki kam pynroi pynpar ka dang long kaba rit bad ka jingdonkam ïa ki nongtrei ruh ka dang khyndiat. Na ka bynta ban pynïaid ïa ki kam kiba ka sorkar ka don na ka bynta ban kyntiew ïa ka imlang sahlang, donkam ïa ki nongtrei kiba la don ka jingnang ne ka jinglah ha ka kyrdan pule katkum ka jingdawa ka kam.Kano kano ka kam, kam lah ban urlong lymda don da ki pyntrei ki ban pynïaid shaphrang ïa ka kam. Lada 30 snem mynshuwa, donkam Rs.1,00,000 ban pyntrei ia kino kino ki kam pynroi ha ki shnong nongkyndong, ka sorkar ka thung haduh 15 ngut ki nongtrei tang ha ki kyrdan kiba kham rit, lait na kawei pat ki ophisar kiba kham halor, katei ka Rs1,00, 000.00 mynshuwa ka la kylla long ar bad lai klur mynta. Lada ka long kumta ka jingdonkam ïa ki nongtrei ruh ka la dei ban nang kiew bun shah. Kane ka dei tang ka nuksa kaba rit. Hynrei sngewsih ban ong ba ka jingdon ki nongtrei ha kiba bun ki khep ka neh kumjuh. Kane ka la ktah shibun eh ïa ka jingïaid shaphrang jong ki kam ha kawei ka liang bad ka la khanglad ruh ïa kiba bun ki samla kiba la pyntbit ban ioh ïa ki kam kiba ki angnud ban ai ka jingshakri. Khlem artatien kane ka dei ruh kawei ka daw bah kaba pynlong ïa kiba bun ki ophis sorkar ban pynphai noh ïa kaba bun ka pisa ha kaba kut ka snem namar ba ym lah shuh ban pyntreikam ïa ki bad kane ka la wanrah ïa ka jingduh nong ïa ki paidbah nongshong shnong bad ka la khanglad syndon ïa ki samla jong ngi ban ioh ïa la ka hok (Right to employment).
Kawei pat ka jingshisha kaba iohi khamtam ha kine ki khyndiat por ba la leit noh ka long ka jingplie thymmai ïa ki C & RD Block, ki Administration units, ki Civil Sub – Division bad ki District bad wat ki Police Outposts, hana ba ka jingthmu ka long ban wanrah ïa ka jingsynshar ha phyllaw jong ki paidbah. Sngewtynnad ïa ka jingleh jong ka sorkar ban pynjan ïa ka synshar ka khadar sha u paidbah. Hynrei kaba sngewlyngngoh pat ban tip ka long kine ki jingplie thymmai kiba don ruh ïa ki jingthmu kiba bha kin poi hi ne em sha u paidbah haba kiba bun kiba kum kitei I kumba ki long tang ka rong phong ban kyntiew skong ïano re bad ki shu sah tang ka kyrteng khlem don nongtrei. Haba plie ïa kitei ki unit jong ka synshar ka khadar kiba u paidbah u da donkam shisha ka sorkar ka la dei ban pynbiang wut wut ia ki nongtrei ruh khnang ba u paidbah un ioh jingmyntoi bad ki samla jong ngi ruh kin ioh ïa ka lad ban ai ïa ka jingshakri kaba ki dei hok ban ioh bad kan weng ruh ïa ka jingpang bym ioh kam ioh jam.Donkam, namarkata ban thaw (create) shuh ia ki kam ha kitei baroh ki kam kiba donkam khnang ba ka roi ka par kan sted katkum ka jingdawa ka por bad kane kan ïarap ruh ban weng ïa ka jingpang bym ioh kam ioh jam ki samla.
Kawei pat ka bynta kaba donkam ban pyrkhat ka long ba ioh lehse ym pahuh shuh ka kam sorkar ban pynbiang katkum ka jingdawa namar ba la bun eh ki samla ba la nang la stad bad la dei ban pyrkhat da kiwei de ki lad, kata da ki kam la jong. Hynrei hangne ruh kam long kaba suk ban pyrkhat ban seng kam la jong lada ym don ïa ka jingtbit. Lada shu tur iap kulmar, ioh poi pynban sha ka jingkordit kaba kham shyrkhei.Namarkata ban seng kam lajong, ngi sngewthuh ba kaba nyngkong ka long ba donkam ïa ka jingtbit ban nang ban trei ne ban pynïaid ïa ka kam. Hynrei nangno keiñ yn ioh ïa ka jingnang jingtbit (skill) ? Ym don uwei ruh u briew uba la kha ha ka pyrthei ryngkat bad ka jingtbit. Donkam ïa ka jinghikai bad shisien ba la hikai ym don uwei ruh u briew u ban ym nang. Mano ba lait ban kren. Namarkata la donkam kyrkieh eh ïa kata ka skill development (inclusive) kaba ka sorkar ka ju pyrta na ka por sha ka por. Ka la dei eh ka por ba ki bor sorkar kin shim khia ïa kane ka bynta, khnang ba ka jaitbynriew kan lah ban nang kiew shaphrang bad ki samla kiba don ia ka jing-angnud kin dup lah ban ïeng ha la ki jong ki kjat.
Ban ai daw ïa ka sorkar ka don hapdeng ka jingtyr-khong pisa (Financial crisis) kaba sa pynlong ïa ka sorkar ban ym lah shuh ban kner ïa ki kti sha ki samla khlem kam, ym lah ban ngeit. Shano ka leit ka revenue kaba ka sorkar ka ju lum na ki paidbah ha ka dur jong ki khajna kiba pher bapher ? Kane ka dei ka pisa jong u paidbah bad ym lah ban pyndonkam bakla mano manor uh. Ka jingong ba kyrduh pisa ka sorkar ka pyni pynban ïa ka jingbieit jong ka sorkar ba kam nang ban pynïaid ïa ka pisa jong u paidbah. La ju don ne em kiba peit thuh ïa ka jinglait kai ka pisa paidbah kaba dei ban leit sha ka pla tyngka jong ka sorkar, haba wat tang ka bai pynïeng (parking fee) ruh bun ba khlem ai receipt ? Kane ka dei tang ka nuksa kaba rit eh, ioh don pynban ka jinglait ei ka revenue kaba kham shyrkhei lada don ka jingbud-dien kaba kham thikna, kaba la pynlong ïa ka sorkar ban kylla duk.Ka jingeh kaba ma ngi ki riew paidbah ngim lah shuh ban sngewthuh ka long pynban ba ngi iohi ïa ka jingkiew lynnong lynnong ha ka ioh ka kot ne ka ioh kam ioh jam. Kiba riewspah ki la nang riewspah, kiba duk, ki la nang duk. Haei kein kata ka jingïasam mar katjuh ha ki liang baroh ? (equi – distribution of wealth and property). La donkam eh ban sei madan ïa baroh ki jingshisha khnang ba kiba dei hok ban ioh, kin ioh noh ïa la ka jong ka hok, khlem don kano kano ka jingbuhrieh.Tang kawei ka jingshisha ka long ba ka don ka jingud kaba jur ha ka ri namar ka jingdum ka tap ïa lawei ki khun samla ba la nang la stad bad ym iohi ban don mano mano tad haduh mynta kiba mon ban pynkoit ïa kane ka jingpang. Ki Seng Bhalang kiba don ruh ïa ki Employment cell, kim iohi mo ïa kane ka jingma kaba ap ïa ka lawei jong ki khun samla ? Lada ym dei ma phi, mano pat ?
