Ka jinglaitlan palat ka ïalam sha ka jingjot

Lada don ki jingmaham ym don ba bud ban leit rung sha khlaw sha btap khamtam kiba nabar.

Kong Phaiyolin Nongrum

Ka jinglaitlan bad ka jinglaitluid ka ïa pher shibun bah haba ngi kren shaphang ka jinglait lad ka mut ka jinglaitluid shaba palat u pud u sam. Ki ju ong ki masi laitlan,kaba mut ki masi khlem nongap ki ïaid kat shaba mon bad ki thiah kat haba lap. Kumjuh ïa ki briew kiba ym don nong synshar shuh halor jong ki, ki dei ki briew laitlan. Bun bah ki jinglaitlan ha kane ka pyrthei ki don hynrei ha kane ka bynta ngin ïa peit ïa ka jinglaitlan ha la ri la jong ha la shnong la jong, ha la ïing ha la tyngkong la jong bad ha ki kam ki duk kiba ngi ïa kynduh manla ka sngi. Kaba nyngkong ka dei ka jinglaitlan ha ka leit ka wan.Bunsien haba jia ka jingmynsaw bad kaba ïalam shaduh ka jingïap, kum kane. Kynmaw barabor ban ym kheiñ sting namar ka jingtei pop barabor ka wan sha ki trai shnong trai jaka. Ha kine ki bnai ba ïap kine ki tourist ka um ka la duna bad ka jingïaid umsaw kam don shuh, ki wah ki la kham jyndong. Kum ki trai shnong, ngim dei ban ong, ‘Oh ka nongbuaid’ lane “Ka dep shato’ ne ‘tharai u ïa shah trei ha ki menshohnoh’ hynrei ngim dei ban ong kumta ngi dei ban sngew lehraiñ namar la jia ha ka jaka jong ngi. Bad ngi dei ban wad ïa ka daw bad ban thaw lad ba kan ym jia shuh hadien habud. Haba nga ong laitlan palat ka pyni ba ngim salia ai ba u nongwan jngoh kai un wan katba mon, un ïaid kat shaba u kwah. Ka jinglaitlan ha ka thaiñ Sohra jong ngi ka long kaba la palat u pud. Ki kali ba kit tourist ki wan da ki number plate jong ka Ri India baroh kawei (AS O1, MP – 02, WB, RJ Ks SK UK DL NL MZ bad kumta ter ter nalor ba ngi la don lypa naduh ML – 01 haduh ML – 12, Kitei ki kali na bar jong ka State khamtam ki AS – 01 ter ter, bad private bad Commercial,bad taxi, sumo bad ki Bus ki wan hiar ban kit tourist sha Sohra, namar balei ba ‘LAIT LAN’ katba ki tourist maxi cab bad tourist taxi ha ri la jong ki ap line ban ioh passenger haduh ban da thait ban shong bad ban ïeng.

Ngim don ki sign board ban ai warning ki ban maham ban guide ïa ka por leit por wan bad kumta ter ter ïa kiba nabar ban leit sha ki view point bad ki jaka peit kai ba kynjah. Lada don ki jingmaham ym don ba bud ban leit rung sha khlaw sha btap khamtam kiba nabar. a jinglaitlan ha ka leit ka wan ka thmu ruh ïa ka jingma kaba ap ha ki riat ki rud kshaid. Dei tang ki trai shnong kiba tip ïa ki wah ba ma, ki jaka ba triem bad ki adong ba ka mariang ka buh lyngba ka jingïakynduh na ki por sha ki por ba kiba leit sha kito ki jaka kin don hapdeng ka jingma. Shim ia ka nuksa kum ka Sikkim, ka state ba thymmai jong ka ri India. Kaba long ruh ka para khatduh kaba 8 jong ka North Eastern Council kaba don ha North Eastern Himalayan Region. Kane ka ri Sikkim ka don ha ki kynjang kiba 11000 haduh 14000 ft na duriaw sha jrong bad ka ïa ryngkat bad ki Lum Himalaya. Kumta ka long ka jaka ba ju wan bha ki Tourist kum ba ki wan sha Sohra, baroh shi snem lynter,wat la ka long ka jaka ba riat bad ba sohsat ka leit ka wan ban ioh peit kai ïa ki Lum thah kiba ker ïa ka ri India. Na Sikkim, lyngba ka Nathula Pass, Lachung, Rumtek, bad ki don ki jaka shang kai kum ka Tsompo, Khecheopalri, Do Drul Chorten, Tashi, Zoological Park bad kiwei kiwei de. Haba ngi leit sha kane ka State bad rah da ki kali Sorkar, ngi shah pynïeng noh harud nong, bad la wan shaw ïa ngi da ki kali ba thoh “SK – 01, SK – 02, SK 03) bad kumta ter ter. Kine ki nongñiah ryngkat bad ki guide ba deng la ka ID ryngkat bad ki Phone number ba la thoh ha ki kali ki ïalam ïa ngi kat shaba ngi donkam ban leit kiba hikai ïa ngi ïa ki (Dos and Don’t’s) khnang bangin lait na ka jingma. Kane ka jingpdiang ïa ki tourist da ka kali local authority, ka ïada ïa ki tourist bad kumjuh ka ai kam ïa ki shibun bah ki trai jylla na ka bai kali bad kumta ter ter. Ki tourist ki ïaid da ka por bad ym don ba oh dor kput ïa ki nong leit nongwan namar ki don ki Authority ba peit pyrman ban ym pynbudnam ïa la ka ri la jong

Katba ha Sohra jong ngi kaba long ka jaka peit kali kaba itynnad tam ha ka pyrthei ngim pat khie thiah na kane ka jingai mon, ki nong wan ki pynher ïa ki kali jong ki katba mon bad ki wan da ki kali bym ithuh ithaw I number plate. Bad ki leit kat shaba mon kat ba don ki surok, ki ïeng, ki leit bar bad ki buaid. ïa kine ki kali la pynïaid direct na Guwahati bad na ki hotel bapher. Ban pynkamai kit tourist. Kumta ki trai shnong ki shu long nong peit kai. Namar kim ai ïa ki guide bad kim synshar ïa la ka ïit ka hima.

Kane ka dei namar ba ïa kane ka jait kamai ym don ba kheiñ kor. Katba ka pyrthei baroh kawei ki im ja na kane ka jait kam. Namar kiba wan jngoh kai kim tip haei ka don ka jaka ba ma, bad hangno kaba suk.Ki tourist ki long barabor kiba thymmai.Kumta khlem don nongïalam lynti ka jia beit ka jingsniew ba ïalam shaduh ka jingiap. Ha Ri Sohra don shibun ki view points bad ki kshaid ki wah hynrei dei ruh ban don shibun ki guides donkam ban don ka local authority ba pynïaid beit ïa kane ka kam jngoh kai (Tourism service in this parlicular region should be regulated,there must be guidelines if not by the State Government it should be done by stake holders and local bodies like the Syiem of Sohra and District Council as well). Don shibun ki Parks ki jaka ïaid kai, ki Resorts, ki lodges bad ki home stay ki la nang kiew. ïa kine baroh la pynïaid bad ki la ai kam shibun ki trai shnong. Ka por ka la ih ba ki dei ban ïa tylli ha kawei ka lama, kim dei ban ïaid la I jong I jong. Kano kano ka home stay/lodge/ Resort/hotel kaba plie thymmai ka dei ban register, katno ngut ka thung nongtrei bad ka jaka sah kaba long kumno.Da kaba leh kumne, ki lah ban tip katno lait kam bad ki lah ban khot katno ngut ki skill, un skill bad semi skill labour, lyngba ka jingpeit pyrman lah ban tip ki ioh tulop katno ki nongtrei, katno kynta shi sngi ki trei bad kaei ka jingïarap ba ki ioh, ki long ne em kiba koit ba khlaiñ, bad kiba biang ban ai bam ïa ki nongleit nongwan. Ka jingkhuid jong ki compound, ka umbam bad kumta ter ter. Na ka bynta ka jingïada ïa ki trai shnong bad ïa ki nongwan kai dei ban don ka jaka register, ryng-kat bad ki CCTV ha Mawkduk, lane ka Umstew ha ka lad ban leit sha Dainthlen ne ha kano kano ka jaka ba ïa mon lang, ban tip ïa ki number kali, katno ngut ki tourist bad ban leit bad ki guide kiba don bad ka uniform, da kane ka buit lah ban ioh kem ïa ki kali ba ïaid pathar bad ba thmu sniew. Ha ka jingshisha 98 na ka shi spah ki tourist ki dei kba bha kiba wan kai teng teng ban pynpyngngad met, ban leit Research bad kumta ter ter, kine ki tourist ba bha ki pynpra noh ïa ka kynroh jingsngew kyrpang bad ki wanrah ïa ka jingïadei ba jan bad ki ri ka pyrthei.

Namar ki long kiba riew spah bad ki ioh shuti ban wan bam lyer pyngngad bad ban pynlut ïa ka pisa. Hynrei ka ri Sohra ka dei ruh ban long kaba la khreh na ka bynta kita ki 2 % kiba kynthup ïa ki riew sniew ba har rukom jong ka juk mynta kiba buh jingma ïa ka thaiñ baroh kawei. Ha kane ka bynta nga kyrpad ruh ïa ki nongsynshar shnong bad ki seng bhalang ban ym shah ban shna home stay hapoh u pud jong ka shnong namar kane ka ktah ïa ka burom ka ijot jong ki trai shnong, namar ki tourist kiba la wan sahmiet ki don la ka jong ka jingthmu kaba tang ma ki ki tip bad wat ki trai home stay ruh kim tip. Ki don la ka jong ka culture, ka rukom pyrkhat bad ka rukom im.

Ngim lah ban interfere ïa kita hynrei ngi dei ban long kiba peitngor. Shuwa ban lum pisa na ki nongwan kai pyrthei, ngi hap pdiang beit la ki bha ne ki sniew ki nong hikai skul ne ki nongpyniap briew. Dei ruh ban Xerox ïa ki ID jong ki haman ba ki wan ha ïing jong phi bad katba ki dang sah nang check na ki internet, ki wan nangno ki dei kiba kumno. Hato ! Man la ki home stay ki lah ban afford ban buh CCTV? Xerox machine ? Ki don computerized man power ban wad ha ki internet ïa ka jingtip ba kham bniah ? Lada ym lah wat buh home stay. Ioh phi shah lute kylla. (bad don ruh kawei ka home stay kiba la khmih lynti ban ioh da ki phew hajar tyngka na ki tourist ba wan sah ha ïing jong ki hynrei ki la phet tuh noh na sky light) shano phin trace shano phin wad bad ïa kata sa wad lada phi kwah tip kham bniah.Lada don ki jaka check ryngkat ki jingmana (warnings and guidelines) ha ki notice board ban ai ïa ka por wan por leit, yn ym don hi u tourist u ban nud shang leit jngi hadien 4 baje. Lada ki driver ba leit on kim dih kyiad, ki tourist ruh kin ym jngai ha ka kyiad (if the cabbie is not soaked in liquor no tourist will drink openly) namar kin tieng ioh shah report. Kum ka nuksa, ka shnongbah Singapore ka long kaba khuid bha ym don ruh ba nud ban bret tang i dieng tursuh bniat ha surok ba ki tieng ioh shah kem. Katba ki tourist sha ngi ki kawang ïa ki bilor um bad ki sla songja ha surok bad haba ki tourist ki leit kai sha ki jaka ba don ki Mrad khlaw (Animal bad bird sanctuary). Kum ka jaka ri kyndad ne jaka ri khla, hadien ba la iohi ïa ki sign board, (“Please do not make noise as this will disturb the animal/and birds”) ki nong leit peit kai ‘kim nud wat ban pynhiar mynsiem jur ha man ka sien jam ba ki ïaid lynti’ namar ba ki kwah iohi ïa kine ki jingthaw ba itynnad bad ba phylla ba buh khnang u Trai nong thaw ha kane ka sla pyrthei.