Purningstar Shabong
Haba ong ki khun shipiah, ka mut ki khun ba la kha na kiba ïa shong kha khleh. Lah ban dei ba ka kmie ka dei ka Khasi bad u kpa u dei u dkhar ne u kpa u dei u Khasi bad ka kmie ka dei ka dkhar. Kane ka jingkylli ka dei ka jingkylli kaba bun na ki para Ri ki ju kylli. Ka jingmih jong kane ka jingkylli ka dei halor ka jingsngew dukha mynsiem jong ki khun ka Ri ha kane ka juk kaba mynta ban ïohi ïa ka jingshah hiar thma kaba jar jar bad kaba shyrkhei bha ïa ka jaitbynriew lyngba ka shongkha shongman.Kum ki Samla kaba ka pateng ka dang jlan, ngi sngewbitar bad sngewdukha mynsiem da shisha haba ïohi na ka por sha ka por ba ka jaitbynriew ka shah hiar thma bad shah pyndonkam kum ki atiar da ki khynthei bad shynrang Khasi ban hiar thma kylla ïa ka jaitbynriew Khasi jong ngi.
Ban tih biah ïa kane ka mat, ngi donkam ban da thew risaw bha bin pa bin na baroh arliang, kata na ka bynta ka kynthei bad kumjuh na ka bynta u shynrang. Kane ka mat, ka long kaba ïar bad kaba jylliew bha haduh katta katta, hynrei ngan pyrshang katba lah ban thoh kham pyn lyngkot. To mynta ngin peit shwa na ka liang ka kynthei.
Lada ka kynthei Khasi ka ïoh lok ïa u dkhar (uno uno u bym dei Khasi la khot u dkhar), kam ju don Riti ha ka jaitbynriew jong ngi ban kheiñ Khasi ïa ki khun jong ka. Ïa ka la shah pynher krad na poh ka kur ka Jait bad ka shnong ka thaw. Kam lah shuh ban ïoh bynta eiei ha poh ka longkur longjait namar ba kam biang shuh ha ka longkha longman. To mynta ngin peit bniah, ha kano ka rukom ba ngi lah ban ong ba ka kynthei Khasi kaba ïoh lok khyllah jait kam lah shuh ban long Khasi bad ki khun jong ka ruh kim lah shuh ban long Khasi.
Ban Long Khasi, kaba donkam eh ka long ba dei ban biang pura ha ki ar bynta, kata ka long ha ka longkur bad kawei pat ha ka long kha. Ka kynthei kaba ïoh lok da u khyllah jait kam lah shuh ban biang ha ka longkha na kata ka daw ki khun jong ka ki kylla long ki khun pongka kiba dap da ka ïamrem ha khmat u briew u Blei.
Ha ka kam kha (meikha), ka kamram jong ka meikha ka dei ban ai u ‘pujer uba dei u bhet uba donkam eh ha ka jinglong Khasi. Khlem da ïoh u ‘pujer naka Meikha, ym lah ban jer ïa uno uno u briew. Kumta, lada ka meikha kam dei ka Khasi, kumno kan tip ïa kata ka Riti jer khun u Khasi, kumno kan ai pujer haba ma ka kam don hok bad kam don bynta eiei ruh em ban rung bynta ha ka lehniam jong u Khasi. Kumta ki khun kha na ka meikha dkhar ki duh noh ïa ka niam na ka meikha.
Ynda la longbriew man briew, u Khasi u ngeit ba donkam ban leit rah kpu sha ka meikha bad ka karam jong ka meikha pat ka dei ban wan rah kpu kylliang sha ki khun kha. Kane ka dei ka bynta jong ka Riti bad ka dei ruh ka bynta jong ka Niam. Lada ka meikha kam dei ka Khasi, kumno kan ïoh bynta bad ka don bynta ha kaba kum kata ka Riti u Khasi.
Sa kawei pat, lada jia ba ka meikha ka ïap noh, ka dei ka kamram jong u khun kha ban leit phur meikha. Bad ka dei ka kamram jong ki meikha ruh kumno ban pynphai kylliang ïa kata ka phur sha ka liang ki khun kha. Kumta lada ka meikha kam dei ka Khasi, kine ki Riti ba kongsan kaba ka jaitbynriew ka kheiñ Kyntang ka duh noh. Kumta, kane ka jingeh ha ka longbriew man briew ka wanrah ka jingkordit ha kiba bun ki bynta bad kaba dap tang da ka ïamrem ha khmat ki para briew bad dei na kata ka daw, ki longshwa jong ngi ki da kheiñ kyndiah haduh katta katta ban ïa poi kha ka khynthei Khasi bad ki bymdei Khasi namar ba ka duh noh ka niam ka rukom kaba u Khasi u dei ban pyndep. Kumjuh ruh ka meikha dkhar kam don hok bad kam don bynta ban rung ha ka lehniam u Khasi.
Sa kawei pat ka bynta, ka kynthei ka dei ka nongbat ïa ka longkur longjait, ka buh shisha ha ka jingeh ban pynïaid ïa ki kam kur lada ka la ïoh tnga noh da u bym dei Khasi u bym tip eiei ïa ka rukom pynïaid ha poh u tnum u tyndai kaba don jingïadei bad ki kur ki kha bad kumjuh ka Riti ka Dustur.
Kumta dei halor kitei kiei kiei baroh, ka jaitbynriew Khasi ha ki por mynshwa ka da adong tyngeh ïa ki kynthei Khasi ban ïa poi kha bad u shynrang bym dei Khasi. Bad kumba ka long, ki ju beh ïa kano kano ka kynthei Khasi kiba ïa poi kha bad u khyllah jait.
Hynrei ka jingshongkha ha pdeng ka kynthei Khasi bad u khyllah jait ka dei tad hadien ba la wan jop thma u phareng bad kata ka saiñ pyrkhat nongwei kaba la shah ban ïa poi kha tang na ka daw ba dei na ka juh ka jingngeit. Dei na kane ka daw, la pynbud sa ka tynneng ba sa bun kiba la pynkheiñ ïa kita ki adong adit lada dei kiba la kylla sha kiwei ki niam nongwei ne wat kiba don ha ka niam tynrai ruh.
Kaba la pynshlur shuh shuh halor kane ka kam be-riti (ïapoi ka kynthei Khasi bad u dkhar) ka dei ka jing pynkup bor syndon da ka District Council (KHADC) da kaba thaw da ka aiñ kaba la tip kum ka Khasi Hills Autonomous District (Khasi Social Custom of Lineage) Act, 1979 ha kaba la pynrung da ka kyntien be-riti ha ka clause b jong ka subsection 1 jong ka section 3 kaba la ithuh Khasi ïa ki khun shipiah ban long Khasi paka. Kane ka bynta jong Lineage Act ka dei ka kam be-riti kaba kum ka jaitbynriew ngim dei ban pdiang satia. Kane ka bynta jong ka Lineage Act 1997 ka dei ka jingtim kaba khraw ïa ka jaitbynriew Khasi kaba long kum ka waitlam arliang syrti kaba la aibor da ka Khasi Hills Autonomous District Council ïa ki khyllah jait ban pom tukri tukra ïa ka Jaitbynriew Khasi jong ngi haduh ba ka la don ka jingïam briew kaba shyrkhei bha ha ki khun ka Ri Khasi ha kine ki por ba mynta ba la shah hiar thma jar jar ïa ka jaitbynriew Khasi da ka tei ka waitlam arliang syrti ba la ai da ka KHADC. Lymda dei ba don kane ka clause, ka jingshong kha khleh ha ka jaitbynriew jong ngi kan ym jyllei satia kumba ka long mynta. Kumta ka District Council ka dei ka nong pynkheiñ Riti bad ka nongpynjot ïa ka jaitbynriew jong ngi da kaba pynrung da ka tei ka kyndon aiñ.
Haba phai pat sha ka liang u shynrang Khasi uba shong kurim ïa ka kynthei dkhar (haba ong dkhar ka thew ïa ka khar lieh khar ïong khar stem na kylleng sawdong ka pyrthei ka bym dei Khasi), kane ka kam ka la don naduh ki por ba mynshwa ha kaba u shynrang Khasi u ju wanrah kynthei na ki thaiñ Bangladesh bad Assam kaba mynta. Haba u wanrah kynthei, u shong kurim ïa ka bad ïa ki khun ki kti la Tangjait ba kin ïoh ïa ka kur ka Jait kumba long lang ki Khasi.
Ha ki por ba mynshwa, mynba u Khasi u dang shong tang para Khasi, kane ka kam tangjait ka dang long bad ka dang ïahap namar ki khun ynda kila heh la san, ki hap ban ïa poikha hi bad ki Khasi bad ki sa longdoh longsnam ha ka jaitbynriew ne sawdong sawkun jong ka Jaibynriew Khasi jong ngi.
Hynrei haba phai sha kane ka juk kaba mynta kaba la shong khleh bad kiwei ki jaitbynriew, nga ïohi ba kane ka Tangjait ruh ka dei ka waitlam arliang syrti kaba shah hiar thma ïa ka jaitbynriew jong ngi. Bun ki briew ki la shim kabu ïa kane ka tangjait tang ban ïoh pynrung Khasi ïa ki khar lieh khar ïong. Ym dei tang kata, ka tangjait ha ka juk mynta kala long lyngkhrang haduh katta kata kaba long kum ka duriaw bah na ka bynta ban ïoh rung lait lan ki khyllah jait ha ka jaitbynriew jong ngi.
Kumta, kum ka jaitbynriew ngi la shah hiar thma ruh lyngba ka tangjait. Ki khyllah jait na ka jylla aïu re ki wan ban kiew poiwir sha kane ka Ri jong ngi, hynrei haba ki sngewthuh ba ki lah ban long Khasi lyngba ka Tangjait, ki shlur ban hiar thma ïa ki shynrang Khasi da kaba shong kha ïa ki, sa tangjait ban ïoh long Khasi bad ki sa pynkylla Khasi ïa baroh kiba ha ïng ha sem jong ki. Uwei u dkhar uba sah ha sor uba don tang ki khun kynthei suda u ong “ïa baroh ki khun kynthei jong nga nganpyn shong kurim bad ki shyrang Khasi”. Ka buit ba ha lyndet jong kane ka dei ba ma u ryngkat ka ïng ka sem bad baroh ki khun ki kti jong u kin long Khasi lut baroh da kaba shongkha ïa u shynrang Khasi bad sa tangjait.
Kaba kham sngewbitar, kham sngew diaw bad kaba kham pynsngew dukha mynsiem eh ka long ba ki kynthei khyllah jait ki hiar thma ïa u shynrang Khasi da kaba shong kurim ïa u, sa tang jait ïa ki khun bad ynda la ïoh ban long pura kum ki Khasi, ki la ïoh ka jaka puta bad kine ki khun shipiah ki ïa shongkha hi bad ki khyllah jait bad don ruh kiba beh noh ïa u lok Khasi bad shim pat da uwei u lok. Ha kane ka khep, nga shem ba la shu pyndonkam ïa ka tangjait tang ban ïoh long Khasi bad ynda la ïoh ban long Khasi, la ïoh ka khyndew ka shyiap ki sa leh kat ba mon ha kane ka Ri bad ka khyndew ka shyiap jong ngi namar ba kila longtrai Ri bad la long Khasi paka.
Dur ka lanot! Ka jaitbynriew jong ngi mynta ka la shah hiar thma na baroh arliang. Lyngba ki kynthei ruh shah hiar thma da ka jingaibor jong ka KHADC bad lyngba ki shynrang ruh la shah hiar thma lyngba ka jing ai bor jong ka dustur bad ka KHADC. Kynmaw para Ri, kano kano ka jaitbynriew rit paidha ka pyrthei kaba pdiang lut ïa ka jingshong kha khleh bad kiwei ki jaitbynriew, ha kawei ka sngi ka duh jait shi syndon na kane ka pyrthei. Ka jaitbynriew jong ngi ka dang neh sah haduh mynta ka dei ba dang don ki adong kaba khang ban shongkha khleh. Hynrei lada kane ka jingshong kha khleh ym lah ban teh lakam kum ha ki por ba mynshwa, ngim don jing artatien shuh ba ka jaitbynriew jong ngi kan sa duh jait noh syndon na kane ka pyrthei sa tang katto katne snem.
Hooid, haba nga ong kumta lehse phin ong ba nga dei uba khim mynsiem bad ngeit biej. Hynrei ïa ka jingshisha ngim dei ban buhrieh namar lada ngi dang buhrieh ïa ka jingshisha, kan sa poi ka por ba ka pateng kan sa babe bad ka jaitbynriew kan shu neh noh sa tang ha ki museum jong ka pyrthei. Don kiba pyrkhat ba dei ban ai jait kpa noh ban im ka Jaitbynriew, hynrei lada ai jait kpa lei kan kham ma shuh shuh bad kan dang kham kloi ban duh jait.
Para Ri baieid, kaba donkam mynta kum ka jaitbynriew ngi dei ban sngewthuh ïa ka jingkordor jong ki adong ki adit jong ka jaitbynriew kaba la buh bynta da ki longshwa man shwa jong ngi bad dei ban pyntreikam noh ïa ka Riti poi kha ki kynthei ba ki dei ban poi kha para Khasi lada ki dang kwah ban long Khasi. Hynrei lada ki poi kha bad ki bym dei Khasi ym dei ban khang ïa ki, hynrei ngin hap ban ïakhun ba ki dei ban duh noh ïa ka jinglong Khasi ka jong ki. Ïa kane la pynksan ruh da ka ïng Kashari ka Ri India kaba kham thew kyrpang pat ïa ka jinglong riewlum.
Shuh shuh, kat kum ka jingïaid jong ka por haba ngi shem ba ka tangjait ka la kylla long pynban ka jingma bad ka jingshah hiar thma ïa ka jaitbynriew, nga kubur ba dei ban pynduh noh shi syndon ruh ïa ka tangjait namar ha ka shi snem ki mih da ki phew phew tylli ki jait thymmai bym ithuh ithaw shuh ha kaba ym I don kyrteng shuh wat tang ban tangjait ruh haduh ba poi u pud ba la shu ïa tang wat da ka juh ka kyrteng jait kaba la don lypa ruh.
Kumta para Ri, kumba ngi ïohi ha ka jingbatai lyngkot ha neng, nga ngeit skhem ba phi la sngewthuh ba ki tei ki ar tylli ki bynta jong ka jingïapoi kha bad ki khyllah jait ki dei ka jinghiar thma ba jar jar ïa ka jaitbynriew jong ngi, kaba buh ruh ha ka jingma kaba khraw ïa ka jaitbynriew jong ngi ïa kaba ïa ki tei ki nong hiar thma la pynkup bor pura da ka KHADC. Ka donkam namarkata, ïa ka jingkyndit bynriew da baroh ban pyrkhat thymmai noh kumno ban leh na ka bynta ban im ka jaitbynriew. Bad ha kum kata ka bynta, nga sngewdei ban ong ba ym dei shuh ban kheiñ Khasi ïa ki khun shipiah. Hooid, phi lah ban ong ba ka jaitbynriew kan rit paid, hynrei ha kaba suki nga sngew kubor ba kan heh paid bad skhem myllon kum ka jaitbynriew kaba lait na kano kano ka jingshah hiar thma kaba napoh lyngba ka shongkha ka shongman. Ïa u nongshun ba paw ngi suk ban ïakhun, hynrei ïa u nongshun uba la ïoh ban rung ha u khiewja, kan long kaba jwat ban ïakhun. Lada ngi la shah rem ha u nongshun uba rung napoh ïing ha u khiewja, kata ka dei ka jingshah rem kaba junom bad kaba ym don jingmap. Kumta, sa katno shuh ngin dang ïa king baïong, sa katno shuh ngin dang shim sting ïa kane ka mat.
Kynmaw ho ! Hei to kynmaw ho ! Sa katno por shuh ngin dang shong kli kti bad sa katno por shuh ngin dang sngap mynthi !!!
