Ka Dorbar Shnong bad ka lawei jong ka – lah donkam ban tai sani bin ha ka rukom ban pynsule kam

La ju ïohsngew ba hap ban leh ïa kane namar ka dei shibynta na ki riti dustur jongngi.

Da u Toki Blah

Ngan sdang ïa kane ka jingthoh jongnga da ka ba pynphai ïa ka jingmut jingpyrkhat jong ki nongpule sha ka jingthoh ba la mih ha kawei ka kot Khubor phareng ha ka 18 tarik u Risaw 2024, sla ba 3, kaba ong “KHADC to push for special recognition for all headmen” (ka KHADC kan ïaid shaphrang ha ka ban ithuh kyrpang ïa ki Rangbah Shnong); bad ha kajuh ka kot khubor ha ka 19 tarik u Risaw 2024, ka khubor ha ka sla ba nyngkong kaba ong “Tax dept asks Dorbar Shnongs to get Pan Card registration” (ka tnat ba khmih halor ki khajna ka la bthah ïa ki Dorbar Shnong ba ki dei ban don ka Pan Card). Hadien ba lah dep pule ïa kine ki ar tylli ki jingthoh nga kylla long u briew ba dum buit tam ha Meghalaya, ngam peiphang shuh ïa ka khlieh ne ka tdong jong kine ki jingthoh. Ka khubor ha ka 18tarik ka ïathuh shaphang ka jingkren u Deputy CEM ka KHADC ha kaba u la kynnoh ba ka Sorkar jylla ka pyndonkam ïa ki Rangbah Shnong tang ha ka por ba ka donkam ïa ka jingshakri jong ki, u la dawa ïa ka jingithuh kyrpang ïa ki Rangbah Shnong da ka Sorkar jylla. Nga kubur hangne ba nga lah noh tymmen hynrei ha ka jingim jongnga, hadien bun snem ha ka kam sorkar, ngam ju kynmaw ne ïohsngew ïa ka kyntien “Jingithuh Kyrpang” (“Special Recognition”) ha ki jingïakren lane ki kyntien ba ju pyndonkam ha ka synshar khadar. Wat la katta ka jingshisha hi ka long ba ki kyntien u Deputy CEM ki thew beit thik tang kumno ban ai ka jingithuh ïa u briew shimet ba la tip kum U Rangbah Shnong!  Ka khubor ha ka 19 tarik pat ka kren shaphang ka jingdonkam jong ki Dorbar Shnong Shnong (kynmaw kyndiang ho “ki Dorbar Shnong” ymdei “ki Rangbah Shnong”) ba kin rejistar ban ïoh ïa ki PAN Card, hynrei ba kin lah ban leh ïa kane ka donkam ka jingpynbna na ka Sorkar Jylla lyngba ka kyrwoh pathai khubor sorkar (gazette notification) “ba ki bor synshar trai ri (traditional institutions) ki dei ki kynhun treikam ba la ithuh da ka Sorkar Jylla”. Ka mat pdeng jong ka jingkynthoh ka KHADC bad ki Dorbar shnong ka long ba baroh ar kynhun ki sngew ba la pyndonkam bakla ïa ki Rangbah Shnong da ka Sorkar Jylla. Namar nga lah trei teng ha ka kam sorkar, kumta nga artatien ba ka sorkar kan pdiang mardor ïa kane ka jingdawa jong ki Dorbar Shnong. Ki shalyntem ka jingtreikam ka Sorkar ki tyllum suki jai bad ki Dorbar shnong kin hap ban ap slem slem  bha shwa ba ka Sorkar Jylla kan pynioh ïa ka jingkwah jongki. 

Ka jingshisha kumba ka long hi ka dei ba lada ka mih kano kano ka jingdonkam ïa ki Dorbar shnong ban ïoh ïa ka jingithuh da ki bor synshar, ki ju mareh beit sha ka KHADC ban ïoh ïa kum kata ka jingithuh. Haba kumta “Balei” bad “Kaei” kaba jia? Ki ‘riew saiñ pyrthei jong ka KHADC naduh ki snem ba mynshwa haduh mynta mynne ki ju pynngeit ïa ngi ba ki dei ma ki ki sordar nongkorbar ïa ka iktiar ki Rangbah Shnong, kata ruh da ka jingai synei ka Para 3(g) jong ka 6th Schedule! Phewse haba donkam pat ban ai ka jing-ithuh katkum ka aiñ synshar, ïa kata ka kam la pashat kylla sha ka Sorkar Jylla. Ki heh spong ka KHADC ki pynman jingïalehkai phutbol pynban ïa ki Rangbah Shnong tang ban ïoh kynnoh tei pop ïa ka Sorkar Jylla. Ka dei tang ka kam pohdor bad sngewsaitmet, hynrei hap pdiang ïa kata kumba ka long. Lada ka KHADC ka brai ban put turoi ba ka donbor halor ki Rangbah Shnong, balei pat ka tyngkan ban kubur ba katkum ka Riti Synshar jong ka ri lyngba ka Para 3(e) ka dei ban shna ïa ki aiñ kiba ïadei bad “ka jingseng ïa ki village lane ki town committees lane ki Councils  bad ki iktiar jong ki”.  Ka Dorbar Shnong ka dei ka Village Council. Ka jingshisha kaba pynkyndit tyngeh ka dei ka jingleh tud ki heh spong ka District Council ban pdiang ïa kane ka jingshisha! Shu kynshoit pynkhluit pynban ïa ki Rangbah Shnong da kaba pharep ba ka Sorkar kam ñiewkor bad leh donbor ïa ki Dorbar Shnong, dei halor kane ka daw ba ka KHADC ka dawa ïa kata ka “Jingithuh Kyrpang ïa ki Rangbah Shnong”.Ki ieid ban kyntiew skong ïa ki Rangbah Shnong kum ki briew shimet, hynrei ki lehsa leh klet pat ban pynpaw pyrthei ïa ki Dorbar Shnong kum ki Shlem ba pynneh pynsah ïa ka jinglong tynrai (traditional institutions). Balei kim lah ban ai Jingithuh ïa ki Dorbar Shnong bad ban ïakhun na ka bynta jongki lada ka Income tax Department kam pdiang ïa ka iktiar jong ki? Lehse ka lah ban long ka jingshisha ba ka kham suk ban pynkiew skong ïa u briew shimet, pynkhyllew ïa u bad pynbiang tang ïa ki jingdonkam jongu shimet. Kumta ka bha ban pynleit jingmut beit tang ha u Rangbah Shnong. Ka kham eh haduh katta katta ban shna ki aiñ na ka bynta ka Shlem Treikam, namar ka donkam ïa ka jingsngewlem para bynriew kaba jylliew bha katkum ki jingangnud ka imlang sahlang; ki ‘riewsaiñ pyrthei ka District Council kim don hi ruh ka jingling ne jingtbit ba kum kata. To ngin pdiang ba ngi kyrduh ki ‘riewsaiñ pyrthei ha District Council ia kiba ngi lah ban ithuh kum ki Nongtei ia ki Shlem Treikam! Lehse kane ka dei ka daw bah jong ka jingpyntud ban ai ïa ka jingithuh da ka aiñ kumba la dawa da ki Dorbar Shnong bad pynthame pynban da kaba kren shaphang u briew shimet ha ka jaka ban ïakren ïa ki jingdonkam jong ka Shlem Treikam. U Bah GG Swell ba la khlad noh u la phai ktien da kaba ong ba ka Meghalaya ka shlei miar tang da “Ki briew kiba rit bad ki Jabieng barit” (“Small people with Small Minds”). Nga tharai kane ka jingkren ka da ïa hap haduh katta katta!

Hangne hap ban buh ïa ka jingkylli – balei ki Dorbar Shnong ki da ñiewkor tympang ban ïoh ïa ka jingithuh na ka KHADC lane na u  Syiem ? Man ba dep ka jingïajied nong-kitkam thymmai ha ki Dorbar Shnong ka ju don ka jingïakhohreh ban ïoh ïa ka Sanad na u Syiem. La ju ïohsngew ba hap ban leh ïa kane namar ka dei shibynta na ki riti dustur jongngi. Ka long shisha kumta seh?  Ka jingshisha ka long ba ha ka por ba ki Dohlieh na Bilat ki sdang ban synshar ïa ki lum jongngi ki shem jingeh haduh katta katta ban tehlakam ïa ki ‘riewlum ba dang long kum ki ‘riewkhlaw kiba saphriang ha kylleng sawdong kine ki lum jongngi. Ki Dohlieh Bilat ha kata ka por kim don briew hi ruh ban peit pyrman ne ban tehlakam ïa ki trai shnong, hynrei namar ki dei ki ‘riew shalak, mar mar ki ithuh ïa u nongïalam jong ki uba ki khot u “Syiem” uba shimti bujli ïa kata ka kamram ban trei na ka bynta ki Dohlieh. Khlem pynslem eiei ki kyntiew kyrdan ïa u kum u Syiem paka, ma u pat u dawa kylla ba uwei pa uwei u nongïalam shnong lane Rangbah Shnong u dei ban ïoh ïa ka Sanad na u kum ka jingithuh da ki bor synshar shwa ban pynlong ïa kino kino ki jingïajied nong-kitkam shnong. Shisien peit hi ïa ka Sanad ba ai u Syiem ryngkat bad ki Adong ba don ha ka, kam pynartatien shuh ba kam noh synniang ei ei ruh sha ka rukom synshar-khadar dei hok shongkun kaba myntoi. Ka dei ka lyngkhot jong ki adong bym noh synñiang ei ei ruh, kaba ka jingthmu jong ka ka long ban tehlakam ym ban kyntiew. Ka dei tang ka lyng-khot jingthoh jong ka spah snem ba 18 (18th century documentation) ïa kaba la dei ban bret sha ka jaka theh ñuit katkum ki jingdonkam jong kane ka spah snem ba 21 (21st century needs), bad ka jingsngewthuh kham kloi shphang kane ka jingshisha kan long ka jingbha ia ngi baroh uba bun ba lang! Ka jingïadei ba tympang hapdeng ki Dorbar Shnong bad ki District Councils (DCs) ruh ka ia syriem bad kane. Lyngba ki kyndon pynkupbor jong ka 6th Schedule, kumba la kdew ha shwa, la dep buh ha ka Riti Synshar jong ka ri India naduh palat ki 72 snem mynshwa. Lah palat ïa ki 72 snem ki District Councils da ka jinghangamei bad leh klet khnang ki ïeh noh beiñ ïa ki Dorbar Shnong kumba ki long kumne mynta. Ki District Council kim pynshitom eiei ruh ban wanrah ha ki Dorbar Shnong ïa ki rukom treikam kum kita ki Jingsynshar da lade ha la shnong (Local Self Government). Ki phai khmat pynban sha ka ban pynshlur ïa ki Rangbah Shnong ban ïaleh pyrshah ïa kata ka jingpyndonkam bakla da ka Sorkar. Ka por mynta ka la ih bha ban tai sani bin la kata ka jingpharep ka dei kaba shisha ne em.

Hato ka Sorkar Jylla, bunsien hi lyngba ki Bor Synshar ha ki District, ka pyndonkam bakla ïa ki  Dorbar Shnong bad wad ïa ki tang ki por ka saw ka sian?  Lada phim shu peit tang na sla bad ngam jylliew phin ïohi ba ka long da khongpong. Baroh ar, ki Bor Synshar ha ki District bad ki Dorbar Shnong ki kup kajuh ka jinglong, baroh ar ki shim khia ban shakri ïa ka imlang sahlang da ka jingkitkhlieh. Ki jingleh jingkam jong kine ki ar tylli ki kynhun ki byrshem lang ha ki khep ba donkam ban peitngor bad pynneh ïa ka suk ka sain ha ka imlang sahlang bad bud ryntih ïa ki aiñ ki kanun; ban ai jingïarap bad jingtngen ha ki por hiran pyrthei (dang shen ka jingïatreilang ba ïaid beit iaid ryntih hapdeng ki Bor Synshar District bad ki Dorbar Shnong ha ka por Covid ka sakhi shynna ïa kane.Ngi donkam ban buh jingkynmaw kyndiang ba ki Syiem bad ka District Council ki jah rngai ha kum kine ki por ba hiran tam). Ki Dorbar Shnong bad Ki Bor Synshar District ki ïatreilang khlem don jingthut ban ai ka jingshakri ïa ki paidbah kum ha kaba sam ïa ki Ration Cards; sam ryntih ia mar shet mar tiew (LPG bad Umphniang Sharak), jingpynioh ryntih ïa ki marbam mardih, ka um bad ka ding elektrik; jingsam ïa ki aadhar cards, ka jingkhuid jingsuba bad shibun bah kiwei kiwei ki kam ba myntoi ïa ka imlang sahlang. Ha kine ki sngi ngi ïohi ba ki ïa treilang kumno ban wad ki lad ki lynti ban lait na kawei jong ki jingma kane ka spah snem ba 21 kaba ngi ïa tip paidbah kum ka jingngop ha ki jingdih drok. Ka jingbynñiaw halor kiba bun ki jingdonkam ha ka mynta bad ka lawei jong ka imlang sahlang ka pynlong ïa ki Dorbar Shnong ban ithuh ïa kiba kum kino ki kynhun treikam yn ïa snohkti lang khnang ban jop ïa ki jingeh jong kane ka spah snem ba 21.La hap ban jurip, bishar bniah bad ïatai sani bin halor ka jingïadei ki Dorbar Shnong bad ki Shlem lane ki Kynhun Treikam kiba shu snoh rdin ïa ki rukom leh rukom kam jong ka mynnor. Kane ka long ka jingkhot ba kyrkieh ïa ki Dorbar Shnong ba kin bishar sani bin bad rai kumno ki thmu ban trei ha ki sngi ban sa wan. Ka jingkhot ïa ki ka long ban nym kynriah na ka thong jongki ha kaba ai jingshakri ïa ka imlang sahlang. Ka jingkhot kam dei ban ïoh jingithuh na ka Sorkar  – ka Jingithuh ka lah don lypa naduh palat 72 snem mynshwa. Ka jingkhot mynta ka long ban ioh ïa ka Aiñ jong ka Jylla (State Legislation) ka ban pynkupbor ïa ki Dorbar bad ki Rangbah Shnong ba yn ithuh da ka Aiñ khnang ba kin lah ban trei bad pyndep ïa ki kamram jongki khlem kano kano ka jing-thut. Dei ban ujor pyrshah ïa ka rai jong u Justice SR Sen kaba kynnoh ba ki Dorbar Shnong ki trei lane ki long be-aiñ. Ym lah ban shu ai ka rai tang shi laiñ ha ka Kyrwoh Sorkar (gazette notification) kumba la dep leh, hynrei ka dei ban long lyngba ka jingithuh jong ka iing Dorbar Thawaiñ (Legislative recognition) ïa ka jingdonkam ka jingïatreilang khlem sangeh na ka bynta ka lawei ba bha jong ki briew jongngi. Ban pynkhlaiñ ïa ka rukom synshar dalade hapoh ki shnong ka Meghalaya (Local Self Governing system) ka donkam ban pynmih ïa ka Aiñ ba long salonsar ïa baroh ki Dorbar Shnong (uniform Village Council Law) ka ban treikam ha baroh ki lai tylli ki District Council jong ka jylla. Ka jingpyntreikam ïa ka Para 12.A jong ka 6th Schedule kan wan rah ïa ka jingïaryngkat salonsar ha ki kyrdan jong ki Dorbar Shnong (Village Counci) kan pynsuk shuh shuh ïa ki Dorbar bad ka Sorkar Jylla ban ïa byrshem lang ha ka jingïatrei khlem jingeh ban wanrah ïa ka jingsynshar ba kham bha ha kane ka spah snem ba 21.