Kong Phaimon Nongrum
Ha ka imlang ka sahlang ïa ki kynthei la ju kheiñ ba ki dei kiba tlot bad ba donkam jingïada. Bad ki Rangbah kim dei ban peit shun ne bishni ïa ka hok jong ki kynthei salonsar. Kumta ban ïada ïa ki kynthei na ka jingshah ban beiñ ha ïing, ha ïing kiaw bad ha shnong ha thaw, don shibun ki aiñ ki rules ki ban ïada ha kano kano ka khep ba don ka jingleh donbor bad jingthom bor da ki shynrang.
Kum ka nuksa, Uwei u Riew khraw u Raja Ram Mohon Roy, u la pynduh noh ïa ka Sati kaba long ka aiñ rew ban thangim ïa ka tnga ha ka jynthang jong u tnga ba la ïap jong ka. Kane ka la pynsat ïa ki Hindu shitniam orthodox bad ki la bitar shla ïa une u riew khraw, hynrei ka la pyllait im shibun ki kynthei ban im wat ha-dien ba la khlad noh u tnga jong ka. Kumta ka la im da kaba phong ïa ka sari lieh, Don kiba wan na ka ïing kaba bit ba biang ki seng kam la jong bad kylla long kiba riewspah, don pat kiba seng da ki skul, kolej bad skul bah. Ki por ki ïa ki ïaid na kawei ka spah snem sha kawei pat, katba ki kynthei ki la nang iohlad ban pule puthi bad ban leit pyntbit ïalade sha Bar jong ka ri ha ki line bad ki jingtbit bapher, naduh ki Doctor, ki Pilot, ki Shipai duriaw, ki business investment bad ki khliehduh jong ki industries bapher bapher ki long kiba ïaid beit bad kiew shaphrang kat nang mih ki snem.
Ki jingtrei ba khlieh da ki kynthei, ki pyni ïa ka jingïaineh bad roi suki (sustainable growth), kim klang kum kawei ka Industry ha Goa kaba ngi tip kum ka King Fisher ba la Khlieh da u Vijay Mallya, hynrei ki ïaineh bad shakri katkum ka jingpynlut bad ka jingiohnong.
Hynrei ka bynta ba khraw ban pynkhlaiñ ïa ka jinglaitluid ïa ki kynthei ka dei ka Political Power, kaba u Narendra Modiji u la pruid dak ïa ki jingeh jong ki kynthei salonsar (macro level), ha ka jingsynshar jong u Modiji kum u Prime Minister, u la weng ïa ka jingeh ki longkmie na ka tdem ding ban shet jingshet. Kane ka long ka jingai lad ba ki tyndong gas kin rung ha ïing shetja. La pynhiar dor ïa ka gas bad ki tyndong gas haduh ba kiba duk ba bylla kin lah ban sliew. Da kane ka buit u Prime Minister u la weng shiteng sngi na ka kam jong ka kmie ban thoh dieng ban sliew ding bad ban shet, mynta ka kmie ka lah ban pynbiang ïa ka bam ban shet bad bun ka por ka pynlut da kaba trei bad kiwei ki kam ban kyntiew ïa ka ioh ka kot ha man la ki longïing.
Kane ka jingaibor u Modiji ban pynkupbor (empowerment) ïa ki kynthei ka dei kaba la iohi da u hi naduh ba u la sngewthuh ïa ka hok ka pop, ym dei ba u shu rai mynta ynda la long Prime Minister. Namar ba la dep pynlong Act ïa ka, ka pyni ba baroh kawei ka Ri India ki mynjur ïa kane ka Bill bad ki tip ruh ia ka culture bad ka Tradition jong ka Ri kaba ngi tip kum kata ka Ri jong ka jingïatylli kawei ka Lama hapdeng bun ki jingïapher ha ka rukom im, rukom bam, bad ka niam ka rukom (UNITY IN DIVERSITY).
Kumba la kren da u Chief Minister jong ka Assam ha ka 2 tarik October 2023 ngim donkam ïa ka vote jong ki Miya, wat hadien 10 snem katba kim pat pynkylla ïa ka rukom im ban kyntiew ïa ka thoh ka pule bad ban pynduh ïa ka child marriage ïa ki kynthei muslim kiba don ha Assam kum ki jaitbynriew Goria, Moria, Deshi, Syed, bad Jolha community kiba pynïathoh ïa ki khynnah dang 9 ne 10 bad ki bym ju phah skul ïa ki. Kum kine ki jait ki bun bha ha Assam, bad ngi ju iohi haba ngi leit kai teng teng ban shong kai harud jong ka Brahmaputra, da ki phew ngut ki khynnah ba ïaid khlem sopti ki wan khrong sha jan ba ngi shong. KUMTA KANE KA JINGKREN JONG u Chief Minister kam dei ka hamsaia, hynrei ka dei ka ground reality kaba biang ki surveyor bad ki jingshisha ha ka jingim jingman jong ka longbriew mabriew.
Barabor ïa ka Card Ration la ai kyrteng da u Kpa ban long u Khlieh jong ka ïing, hynrei U Prime Minister u la ai salonsar da ka kyrteng jong ka kmie, Namar u la iohi bad bishar bniah ba bun ki longkmie ki duh noh wat ïa ka ration card, na ka jingleh khain leh man jong u kpa ka ïing. Ngim lah ban tip haduh katno ka janai kata ka jingwad bniah (Research on domectic violence and hunger) kaba pynlong ïa une u riew khraw pyrkhat ban pynkylla ïa kane ka system da kaba ai kyrteng ha ki Card Ration na u Kpa sha ka kmie. Wat ki tyndong lyer ban shet jingshet ha ïing kiba long ki luxury ha ka por Congress, mynta ki la poi sha Nongkyndong bad ïarap ïa ki kynthei ban shet jingshet khlem da bam tdem ha ïing shetja … “Sabka Saath, Sabka Vikas.” Bad ha ka jingsynshar kum U Prime Minister ha ka term kaba ar, u la draft bad pynlong aiñ ïa ka Women reservation Bill 2023 ba la tip kum ka Nari Shakti Vandan Adhinyiam, kane ka bill ka ai lad haduh 33 % jong ka seat ha Lok Sabha bad ki State Assembly ban buh kyrpang na ka bynta ki kynthei.
Ha kaba ïadei bad kane ka Bill kaba la long Act ha une u snem 2023, ngi shem ba ki bun ki wit ïa ki kynthei namar kim ju kut ñia. Watla katta ruh to ngin ïa phai sha la ri lajong ka Ri u Hynñiew trep hynñiew sku, ha Ri Khasi Jaiñtia, ka Ri Umsnam u Kñi u Kpa. Ha Ri Khasi jong ngi ki Kynthei ki don ha la ka jong ka jinglaitluid hynrei ïa kane ka jinglaitluid la pyndonkam bakla noh da ki katto katne ki kynthei jong ngi hi kiba la kha ban ïaid sakma na jngai ka riti dustur bad kiba klet ïa ka jingsneng ka mei u Pa. Ki don kiba beiñ kylla ia ka riti ai jait kmie bad ki don ruh byllai kyrhai wat la ngi don tang shi troh haba ïanujor bad ka jaitbynriew heh paid ha ri India. U shynrang u beiñ ba ka kynthei ka die ïa ka khyndew ka shyiap da kaba shongkha khleh bad ka jingshem ba shisha pat dei ki Syiem, ki Myntri, ki RS. Kiba ïalang bad ki Trai lum trai wah kiba die jaka shabar jong ka pud ka sam da ki Seal bad ki stamp pad jong ki. Kumta kane ka jingïakynnoh u Shynrang, u kur ïala ka kmie ka hynmen ka para bad ki kynthei pat ki kur ki kmie ïa la u khun u pyrsa. Kane hi ka la dei ka daw ïing kaba pyntlot ïa u Rishot u païa, u tnum u tyndai ban roi ban por ha ka tip thuh bad ka pyrkhat pyrdain. Ka pyntlot, ïa ka jingroi ka spah ka phew, ka pyntlot ïa ka khaiï ka pateng.Ka jingim kaba ïa kawang ktieh naduh ïing shetja ka long ka jingim kaba suhsat. Kane ka jait jingim ka pyntieng bad pynduh jingkyrmen ïa ki samla ba dang lung ban ïaid sha khmat namar ki jingjyrsieh ka pap kat shaba phai.
Ki khun samla kim don jaka rieh ha ka por ba ki don ha ka saw ka sian jong ka jingim, bad ka kmie u kpa ki don ha ka tlot ka jingmut jingpyrkhat namar ki duna ka jingsneng nala ïing ha ka por ba ki dokam ïa ki. Ki long kmie ba la long khristan ki beiñ ïa ki riam tynrai ki shad tynrai, ha ka khim jingmut kim shah wat ïa ki khun ban leit peit ïa kata ka traditional dance, lane ka Weiking bad ki shad suk Mynsiem, hynrei kine ki dei ki doh pasoh jong ka tipthuh u Khasi kaba ngi dei ban burom bad buh ha khmat duh jong ka Culture ka Ri Khasi. Katba ki longkmie ba la pynkylla niam ki ong ïa ki khun ba ki Khasi ki mane ïa u Syiar, ki pynbakla ïa ka jingmut jingpyrkhat jong ki khun, ha la ri la jong, ka riti u mynbarim, pynban u Syiar u dei u nongrah ktien nongrah hukum ha khhmat u briew u Blei. Sa kawei ruh kaba pynhiar kyrdan ïa ka riti synshar ka dei ka jingmushlia bad ka jingamend ïa ki Act bad ki Rule ba la buh ryntih ha District Council kum ka aiñ Die khyndew (Land Protection Act, Forest conservation, bad bun kiwei de ki riti la pynkylla bad pynkheiñ bniat na ka bynta ki kam poh kam kamai tuh kiba tang kiba tip ki sngewthuh ïa ka jingduhnong. Ki don ki longkmie kiba la iohi ïa ka jingduna ha ka synshar khadar ki pan jingbit ban long Rangbah shnong ne ban don lang ha ka Dorbar, ne ka Executive Committee, ban ïa kit ïa bah lang ïa ka ban pynbha ïa ka imlang ka sahlang. Kine ki longkmie ki la dep iohi ïa ka jingduna kaba kiba bun ki beiñ ki khoh bad ong ba kynih ka syiar kynthei. Kumta ngi ki Khasi ki la don lypa ka jinglaitluid ha ka jingim, pynban ki khun kynthei jong ngi kim sngewthuh kumno ban pyndonkam ïa kata ka jinglaitluid, kumta ki kylla laitlan. Ki thad rong ïa la ka jinglaitlan lajong bad die tad ïa ka ïing ka sem bad ka jait ka kynja, da kaba long benami bad long mraw ha ri lajong namar ha ka jingim briew don ka por ban trei shitom, don ka por ban lum ban lang bad don ka por ban pynlut. Ki bym sngewthuh ïa kane ka shitom ban ri la ka burom lajong. Ha ngi ki Khasi don ar jait ki khun kynthei, kita ki long :-
1.Ki kup Ryndia – Don ki kynthei kiba kat ki kynthei, kiba ïaid ha u pud u sam ki ba don ka burom ka akor bad kiba pynkmen ïa ka ïing ka sem da ka ktien ki kam bad ka burom ka akor ba ki pyni man la ka sngi ha ka jingim jong ki. Kum kine ki kynthei keiñ ki don ka burom kum ki jaiñkup ryndia. Ki riew kat bad ki riew poh kim shlan ban kren khlemakor bad kin nud ban kren palat namar ka don u pud ban ïaid bad ban kren. Ki wanrah burom ïa ka ïing bad ka pateng ban wan kan kham khraw shuh shuh ha ka jingïadei para briew bad ha khmat u Nongthaw.
2.Ki syrdep ñiad khiew – Kine pat ki dei kita ki khun tamsneng, kiba ïaid ha la ka mon, kum ki ‘si sahmiet, kat dang don ka rong ka rup, ki shim kabu ïa ka jingim, jong ki bad tur kum ki masi prut kat shaba jyrngam u phlang. Ha ïing ki kheiñ ïa ka kmie u kpa kum ki nongshun bad ïaleh ban buhrieh bad leh lyndet da ki buit kiba har rukom, kiba tang kito kiba shah ha kane ka apot ki tip, kim nud ban ïaleh pyrshah ba ki tieng ioh duh burom ka ïing ka sem. Kane ka jingïai shah na ka liang ka kmie ka long pynban ka jingim ba ïada trabjat, wat la baroh ki tip lut hynrei kim kwah ban ithuh. Dei kine ki jait kynthei kiba ym don parmat ban burom ïa ki ktien ka kmie u kpa bad ki leh ki kam kiba pohdor bad ka dor ha ka imlang sahlang ka hiar, naduh ïing haduh bar. Ym tang ki bym nang bym stad hynrei kito kiba lah ka kmie u kpa bankyrshan pule, ynda ki leit shabar ki long kum ki kot kudi khlem latai.
Ki kynthei bret khun bad ki kynthei kit khunrei ym dei ba ki shem jynjar hynrei dei ba ki tur hi sha ka pap ka sang bad ïaid laitlan ha la ka mon la jong. Kine ki rukom im kiba pynlong ïa kano kano ka kynthei ban shongdor kum ka syrdep ñiad khiew. Ha ka imlang ka sahlang ka jinglalot spah ka pynlong ïa u briew ban kamai da kaba die ïa la ka riti ka iktiar bad ka khyndew ka shyiap. Ym lah ban kynnoh ba ki kynthei kin wanrah mynder namar ki shynrang ruh ki don ha kajuh ka apot. Tip dei ki kynthei ne dei ki shynrang kiba wanrah mynder ha ri la jong ngin ïa peit khyndiat tang i nuksa barit. HABA DON THMA HAPDENG KI BODO BAD KI MUSLIM DEI KI SUMO BAD KI NIGHT SUPER BA WAN KIT POIWIR SHA MEGHALAYA, HABA ïALEH THMA KI MEITEI BAD KUKI DEI KI RANGBAH BA WAN KIT ïA KI POIWIR DA KI SUMO, PRIVATE KAMAI BAD TAXI.
Ki kamai hun ha ka dor ba rem namar ka dei ka buit rhah ban kit tuh ïa ki nongwan buhai shnong khamtam na ka jaka ïaleh kum ka Manipur. Kine ki nong kamai, kim sngewthuh BA KI WAN KIT ïA KI BSEIñ BAD KI ñIANG BSHIAH KI BAN PAR BAN ïAID HA KANE KA RI U Hynñiew trep ba ieit jong ngi. Kine ki mynder ba wan kit da ki nong kamai kali, ki tang ïa kynduh ïa ki khun jong ngi kin puh kin ai bih bad pyniap khnang ban ioh bsuh ïalade ha kane ka ri shongsuk, ïa ka buit jong kine ki bar jylla, ki jong ngi kim pat tip ki la shah pyntroiñ ha ka jingshida. Namar shisien ba la poi ha kane ka Ri Khasi ym ju don shuh ki ban leit peit sha la shnong. Mynta lei ki la dawa ïa ka residential certificate.
HABA DON THMA HA MYANMAR PYRSHAH ïA KI ROHINGYA, DAP KI BUS BA WAN KIT PASSENGER SHANE. Bad mynta ngi shem ba ha Mawprem Jhalu, don ki ïing ai wan ba don haduh 20 kynrad ban shong da ki main moh bym ithuh ithaw, mih sa ki kada khlaw ban leh ki kam tuh kam thiem mynsngi mynshai bad ki kam beaiñ ban dih/khaïi drug. Ki Trai lum, trai jaka ba ioh pateng na ka nongmei nongpa ki ïaleh ban die noh namar baim ka shong suk, kim don kamai da kumwei pat lait noh ka bynda, ïa ki jaka puta bad ki agent ki die suk sha ki bar jylla. Ki nongshong shnong ki la phah ki la jied ki 60 ngut ki Member District Councils ha jhadc bad khadc, bad ka khadc bad jhadc ki jied ïa ki Laiphew Syiem Raid Syiem bynta bad ki Khatar doloi, ki Headman bad ki sordar ban ïa khun kum ka thma ban ïada ïa ka khyndew ka shyiap. Hynrei kine baroh ki hiar arsut ban pyni ba ki dei kita ki RS lane ki rubber stamp. Kane ka long ka nuksa ba ngi ki kynthei khasi bad ki shynrang khasi, ngim dei ban tei pop bad kynnoh iwei ïa iwei namar baroh arngi don kajuh ka jingkit khia (duty and responsibility) na ka bynta ban ri ban sumar ïa kane ka Ri Khasi ba la ai pateng da ki mynbarim sha ngi bad mangi ruh ngin ai sha ki pateng ban wan da ka juh ka jingheh bad ka jingkhlaiñ kumba ka long ha ki por mynshuwa.
Ngi donkam ban pyndonkam hok ïa ka jinglaitluid, da ka burom ka akor, bad ka jingïatiplem, lada ym don ka kmie u kpa ruh ki don ki kur ki kha hajan ki ban kit ban bah ha ka por ba jynjar sohsat, khlem da dietad ïala ka long rynïeng ha ki nongwei nongar. Ka jinglaitluid ka long lehnohei lada ym nang ban pyndonkam ïa ka bad ka long pynban ka sohpdung kaba khring ïa kiwei ki riew shim kabu ban pajait sngewbha na ka bynta ka jingiohnong jong ki. Ka Ri Khasi Jaiñtia jong ngi ka don ka culture bad ka tradition kaba pher na kiwei bad ïa kane la tip kum ka jing-long kyrpang jong ka Jaidbynriew, namar ngi ai jait sha ka kynthei, hynrei ngi iohi shibun ka jingïakawang ktieh hapdeng ki kynthei bad shynrang namar ba ki kwah ban ai jait sha u kpa bad kum kita ki jingïakajia kiba mih na ki daw ïing daw sem. Tang kawei ka long ba, lada ka kynthei ka ioh ïa ka jait, ki Rangbah ki dei ban ïa don bynta lang ban kynpham ban ai ka kti kamon kti ka diang ha ka jingim ba man ka sngi khnang ba ka jaitbynriew kan nym hap ha ka jingshah shim kabu da kiwei pat ki jaitbynriew kiba jawdud bad thrang ban ioh bsuh lyngba ki kynthei ban shim ïa ka kabu ksiar ha ka kamai, ka khaiï, ka long trai bad ka pateng ban wan.Ngi long kiba donbok ban don ka hok ha ka khyndew ka shyiap, hynrei lada ngim nang pyndonkam ïa ka ngi long kum ki sñiang kiba ym ithuh ïa ka jingkordor u Mawlynnai.
Koit kam pher la ngi don ha kane ka apot kaba ngi don mynta, hynrei dang don ka por ban hikai ïa la ki khun ki pyrsa ïa ka jingkordor ka jinglaitluid bad ka jingkordor shuh shuh ka jingïatiplem, ba shwa ban leh ïa kano kano ka kam kaba ym kot bor ban pyrkhat dei ban da ïathuh ha ïing ha sem bad ban ïaid barabor ha ka jingshai. Ka jinghikai na ka kmie u kpa, na ki meikha meipun, na ki kher ki mer, kan ai mynsiem ïa ki longdien jongngi, mynta, nangne sha khmat. Ngin weng ïa ka jinglong mraw bad ka jingisih ïa kaei kaba ngi don. Namar ha ki Dkhar, bar jylla, tang ka seat ha bus ruh phin ym lah ban ïa knieh kumno phin ïa knieh ïa ka dukan bad ka ïing sah jong ki, kiba jrong thylliej ar pnat kum u bseiñ puh bad kiba kloi ban tei pop khamakha lada ngat ban ïa kajia bad kine ki jingthaw nabar jylla. Lada ki kynthei ki ioh bhah haduh 30% ha Parliament bad State Assembly, kan long ka lad na ka bynta ka Ri Khasi. Namar don bun ki kup Ryndia kiba kordor ha ka burom akor bad ki jingnang jingstad. Kine ki lah da kaba suk ban ïaid ryngkat ha Assembly ne ha District Council, ban tei ïa ka imlang ka sahlang kumba ki la jop ban tei ïa ka ïing ka sem kaba khlaiñ ha ka imlang sahlang. Ngin kyrmen ba kin mih shibun ki Phan Nonglait jong ka Ri Khasi, ki ban long shisha ka jingsarong ïa ngi bad ki Pateng jong ngi. Bad kane ka jingai bor kylluid Mynsiem da ka Bill ha Parliament kan nang ai bor Mynsiem shuh shuh ïa kito kiba la jied bad thoh shun da ka Mei mariang ban im bad ban shakri ïa ka Ri Khasi Ba Ieit jong ngi.