U Erwin K. Syiem Sutnga
(Ba bteng)
iii.Ka jingpynïadei ïa ka jingsynshar hi bad ka jingpynïasoh: Ka Kashari ka la pynpaw ba watla ki ADC ki ïoh ïa ka jingsynshar hi kaba kongsan, kane ka jingsynshar hi ka treikam hapoh ka phang jong ka Riti Synshar, kaba pynthikna ïa ka jingïadei bad ki aiñ jong ka ri.
4. Preservation vs. Integration : Ki Jinghikai na ka Para 12A (b) hapoh ka jylla Meghalaya.
Katba ki Kyndon 371A (Nagaland) bad 371G (Mizoram) ki pynleit jingmut ha kaba pynneh pynsah ïa ka jinglong tynrai jong ki jaidbynriew da kaba ai ïa ka jingsynshar laitluid halor ki aiñ riti dustur, ka jingpynïaid ïa ki marpoh khyndew, bad ki rukom treikam ha ka imlang sahlang, ka Khyrnit kaba Hynriew ka ai ïa ka lad kaba kham ryntih bad kaba kham jylliew ban pynïadei ïa ka jingpynneh pynsah bad ka jingpynïasoh. Ka kyndon ba kongsan kaba pyni nuksa ïa kane ka jingpynïaid beit ka dei ka Para 12A(b) jong ka Khyrnit kaba Hynriew (Sixth Schedule), kaba pynïaid ïa ka jingpyntreikam ïa ki aiñ jong ka Parliament ha ki jaka riewlum jong ka Meghalaya.
Ka Jingpyndonkam ïa ki aiñ jong ka ïingdorbar hapoh ka Para 12A(b) – Hapoh ka Para 12A(b), kano kano ka aiñ jong ka Parliament kaba ïadei bad ki sobjek kiba hap hapoh ka Khyrnit kaba Hynriew ka lah ban treikam tang ha ki jaka riewlum ha Meghalaya lada pynkylla shai lane pyllait da u President ka Ri India lyngba ka jingpynbna. Lada kum kata ka jingpynkylla ne jingpyllait ym shym la pynmih, ka aiñ ka treikam da ka bor jong ka hi.
Kane ka kyndon ka pynpaw ïa ar tylli ki nongrim ba kongsan jong ka riti synshar :
1.Ka Jingïada na ka jingpyndonkam be-aiñ: Da kaba dawa ïa ka jingpeit jong u President, ka Para 12A(b) ka pynthikna ba ki aiñ jong ka ri kim dei ban shah pynjari hi dalade ha ki jaka riewlum. Kane ka trei kum ka jingïada na ki aiñ pdeng kiba lah ban pynthut ïa ki riti dustur, ki riti dustur, ne ki rukom synshar jong ki jaidbynriew.
2.Ka jingpynïasoh kaba la jied : Haba la shim ba ka long kaba dei, u President u lah ban ailad ïa ki aiñ jong ka ïingdorbar ban treikam ha ki jaka riewlum, da kaba pynthikna ba ki polisi jong ka ri kin pynïasoh tang haba ki ïadei bad ki jingdonkam bad ki jinglong jingman jong ka thaiñ.
Ha ka mukotduma kaba pawnam bha jong ka Regional Provident Fund Commissioner pyrshah ïa ka Shillong City Bus Syndicate (1995), ka Supreme Court la ai jingshai halor ka jingpyndonkam ïa ki aiñ pdeng ha ki jaka ba la buh ha ka Khyrnit kaba Hynriew (Sixth Schedule):
i.Ka Kashari ka la rai ba ki aiñ jong ka ïingdorbar ki treikam ha ki jaka ba don ha ka Khyrnit kaba Hynriew lymda la pynkylla shai ne pyllait da ka jingpynbna jong u President.
ii.Ka rai ka la pynksan ba ki ADC bad ki jaka riewlum kim long kiba laitluid na ki aiñ pdeng. Ha ka jaka kata, ki ïoh ïa ka rukom treikam jong ka riti synshar kaba ailad ban pynkylla ne pyllait ban burom ïa ki rukom imlang sahlang bad ki rukom synshar ba kyrpang jong ki.
Kane ka jingbatai ka pynskhem ïa ka nongrim ba wat la ka Khyrnit kaba Hynriew ka ai ïa ka jingsynshar shimet kaba kongsan, kam thaw ïa ka rukom synshar aiñ kaba kyrpang pura. Ka jingpynïasoh ïa ki jaka riewlum sha ka aiñ jong ka ri India ka dang sah hapoh ki kyndon jingïada jong ka riti synshar.
Ka jingïanujor ïa ka Para 12A(b) bad ki Kyndon 371A bad 371G.
Ka rukom treikam katkum ka Para 12A(b) ka ïapher shibun na ka jingsynshar hi kaba la ai katkum ki kyndon 371A bad 371G:
1.Central Oversight vs. State Discretion :
i.Hapoh ki Kyndon 371A bad 371G, ka jingpyntreikam ïa ki aiñ pdeng ka shong tang ha ki rai jong ki ïingdorbar thawaiñ jong ka jylla Nagaland bad Mizoram. Kane ka iehnoh ïa ka jingsngewthuh kaba khraw ha ki sorkar jylla, kaba lah ban ïalam sha ka jingbym ïahap jong ka jingpynïasoh bad ka jingsynshar ri.
ii.Ha ka jingïapher, ka Para 12A(b) ka pynrung ïa ka kyrdan jong ka jingpeit bniah jong u President, kaba pynïahap ïa ka jingsynshar hi ha ka thaiñ bad ka jingïatylli jong ka ri.
2.Ka nongrim jong ka jinglong ba kyrpang:
i.Ki kyndon 371A bad 371G ki ailad ïa ki jylla ban kyntait lut ïa ki aiñ pdeng lymda la pdiang shai, kaba pynmih ïa ki jingduna kiba lah ban mih ha ka jingsynshar halor ki mat ba kongsan jong ka ri.
ii.Ka Para 12A(b) ka pynthikna ba ki aiñ pdeng kin treikam hi dalade lymda la pyllait ne pynkylla kyrpang, kaba ai ïa ka jinglong kaba kham beit ha ka jingsynshar katba dang burom ïa ka jingsynshar hi jong ki jaidbynriew.
3. Ka jingshna kaba pynïasoh :
i. Ka Para 12A(b) ka pynroi ïa ka rukom treikam kaba la buh ryntih ha ka jingpynïasoh da kaba pynrung ïa u President, uba pyrkhat ïa ki jingdonkam ba kyrpang jong ki jaka riewlum shwa ban ai jingpyllait ne jingpynkylla. Kane ka pynthikna ïa ka rukom treikam kaba kham pyrkhat bad pyrkhat bha na ka bynta ban pyntreikam ïa ki aiñ jong ka ri.
Ka jingpynneh pynsah bad jingpynïasoh :
Ka jingpynbeit ryntih jong ka Khyrnit kaba Hynriew haba ïanujor bad ki kyndon 371A bad 371G, ka Para 12A(b) jong ka Khyrnit kaba Hynriew ka ai ïa ka rukom kaba kham ïahap bad kaba ryntih ban pynneh pynsah ïa ki jinglong jaidbynriew katba ka pynlah ban pynïasoh bad ka riti synshar jong ka ri India. Da kaba buh ïa ka bor ha u President:
i.Ki jingïada ïa ka riti dustur : Ka pynthikna ba ki aiñ jong ka ri kim dei ban pynkheiñ ïa ki riti dustur jong ki jaidbynriew ne pynthut ïa ka jingsynshar riti khlem da pyrkhat.
ii.Ka jingpynïasoh ïa ka ri kaba la jied : Ka ai ka lad ban pynïasoh ïa ki polisi jong ka ri kiba ïadei bad ki jingdonkam bad ki jingangnud jong ka thaiñ, kaba pynroi ïa baroh ar ka jingpynneh pynsah bad ka jingkiew shaphrang.
Ka rai jong ka Supreme Court ha ka mukotduma jong ka Shillong City Bus Syndicate ka pynskhem biang ïa ka jinglong kyntang jong kane ka rukom treikam, kaba pynthikna ba katba ki aiñ jong ka ïingdorbar ki don bor ha ki jaka ba don ha ka Khyrnit kaba Hynriew, ka rukom treikam jong ka riti synshar jong ka ri ban pynkylla bad pyllait ka ïada ïa ka jingsynshar laitluid jong ki jaidbynriew.
Ha kaba kut, ka Para 12A(b) ka long kum ka nuksa ban pynïahap ïa ka jingpynneh pynsah ïa ki jinglong trai ri bad ka jingthmu ba kham jylliew jong ka riti synshar jong ka jingïatylli ha ka jingpher, kaba pyni ïa ka jingtreikam jong ka Khyrnit kaba hynriew ha kaba pynroi ïa ka jingsynshar kaba ïadei bad ki thaiñ riewlum ba kyrpang jong ka ri India.
Ka jingpynkut
Ki Kyndon 371A bad 371G ki pyni ïa ki jingpyrshang kiba kongsan ban ithuh bad ïada ïa ki jinglong ba kyrpang jong ka Nagaland bad ka Mizoram. Hynrei ka jingpyntreikam jong ki ka la pynpaw ïa ki jingbym shai ha ka aiñ bad ki jingeh ha ka jingsynshar, khamtam ha ka jingpynïaid ïa ki marpoh khyndew, ka jingpyntreikam ïa ka aiñ riti dustur, bad ka jingïakynduh jong ki bad ki aiñ pdeng. Ka Naga Accord ka pyni shuh shuh ïa ki jingeh ban weng ïa ka jingsynshar hi jong ki jaidbynriew katba dang pynïaid ïa ki jingïaleh pyrshah ha ka jaka bad ka riti synshar.
Haba ïanujor, ka Khyrnit kaba Hynriew ka ai ïa ka rukom kaba kham ïadei bad kaba la pynïaid da ka sorkar pdeng, kaba aibor ïa ki ADC da ka bor thaw aiñ, pyntreikam, bad bishar. Ki rai ba pawnam jong ka ïingbishar ba ha khliehduh jong ka ri India kum ka mukotduma jong ka Shillong City Bus Syndicate ki pynskhem biang ïa ka jingtreikam jong ka Khyrnit kaba Hynriew ha kaba ïada ïa ka jingsynshar riewlum. Ha ka jingwad jong nga kaba bteng ïa ki jingshisha ka jingthoh kaba bud jong nga kan wad bniah ïa ka jingdonkam ban pynkhlaiñ ïa ka Khyrnit kaba Hynriew ha kaba ïadei bad ka jingpynkylla kaba 125 (125th Amendment) jong ka Riti Synshar jong ka Ri India kaba dang sahteng bad ka jingdonkam ïa ka State Chapter kaba kyrpang ïa ka jylla Meghalaya ha kaba ka riti-dustur ka long ban shim ne ai jait sha ka kmie.