U Nongsaiñ Hima,1980
Laiphew snem kam shym long ka por bajlan ha ka rta jong kano kano ka ri ne ka hima synshar paidbah. Ka history hi, ha ka jingbuh jingkynmaw jong ka, ka pynpaw ba ka India kum ka ri ne hima synshar paidbah, haba ïanujor bad kiwei pat ki ri ka pyrthei, kam long satia kaba madei mata. Ha ka jingshisha, ka don ka jingbuh sahkynmaw kaba sngew sarong ha ka liang ka synshar paidbah lyngba ki seng sain hima sima ha kine ki laiphew snem ba ka India, kum ka ri synshar paidbah, ka la pyni ha ka histori jong u khun bynriew.
Ka India ka long ma ka, ka ri kaba lamphrang ha ka liang ka jingïaleh laitluid na ka jingsynshar nongwei ha kiba bun ki bynta jong ka Asia bad Africa. Pynban, don shibun ki ri ha Asia bad Africa wat hadien ba ki la ioh ïa kata ka jinglaitluid kim shym la lah satia ban bat ïa ka jingïatylli bad jinglong kawei bad kumjuh ruh ha ka jingïadei bad ka saiñ hima ha ka synshar paidbah.
Don shibun kum kita ki ri kiba la hap ban ïa kynduh ïa ki jingeh bakhraw kum ki jingïadait ïa shrut, ki thma poh ïing bad ki jingïapait ïapra bad ïa ki sorkar jong ki la synshar da ki riew leh donbor shimet, da ki shipai bad kumta ter ter. Don shibun ruh ki ri laitluid ba dang thymmai kiba la kylla long ki ri bashah pynïaid ha kiwei pat ki ri bakhraw bor jong ka pyrthei.
Ha kane ka rukom, bun tylli ki ri ba la ioh jinglait-luid ha ka pyrthei ki la duh non mynta hynrei ka India ka la lah ban bat bad rah sha jrong ïa ka lama jong ka jingïatylli bad ka synshar paidbah ha ka sain hima sima. Wat hapdeng ki por ba dum tam uwei – pa – kawei na ki nong India ki kynmaw dngong ban bat skhem ïa kane ka jingjop bakhraw bad badonburom da ka mynsiem ba-sngewsarong.
Kaei ka jingmut jong ka ktien “political democracy ? Ka mut ha kaba ïa baroh ki rai ba dei ïa ka jaidbynriew la rai tang da kito ki briew kiba la shah ne pynkupbor da ka Riti Synshar bad da ki aiñ ki kanun katkum ki rukom bad ki nongrim, kiba bat lakam ïa ka jinglehmon ïa ka bor bad ka jinglaitluid.
Ka jingkitkhlieh kaba khia eh ha kaba synshar ïa ka jaidbynriew ka hap halor kito kiba ki paidbah, lyngba ka hok jied nongmihkhmat ki la jied ïa ki sha ka bor ban synshar na kawei ka por sha kawei pat. Don bun jaid ki rukom synshar paidbah lyngba ki seng saiñ hima sima. Ka India ka la jied ïa ka rukom synshar paidbah kaba da bun tylli ki seng saiñ hima sima.
Ka long kaba shai, lada ki seng saiñ hima sima ki long kiba lah ban treikam ki dei ban ioh katto katne ki hok jinglaitluid. Ki briew ki dei ban lah ban thaw kynhun ne synjuk. Ban leh ïa kane, ki dei, ym tang ban ioh ïa ka hok ban thaw synjuk ne kano kano ka jingïalang hynrei ki dei ruh ban ioh ïa ka jinglaitluid ha ka kren ka khana bad pynpaw shabar ïa ka jingthmu bad jingpyrkhat jong ki. Kaba kongsan eh na kine baroh ka long ba ki dei ban ioh ïa ka hok ban im bad ka jinglaitluid kum ki briew.
Ka political democracy, ha kawei pat ka liang ka mut ruh ba hangno hangno haba don ka bor dei ruh ban don ka jingkitkhlieh.Ka jingpynïakhlad ïa ka bor na ka jingkitkhlieh ka wan rah ïa ka rukom synshar kaba ban beiñ ïa u paidbah. Ha ka synsahr paidbah kaba lyngba ki seng saiñ hima sima ïa ka bor la ai ha u paidbah nongshong shnong ban shim jingkheiñ ïa kito kiba don ha ka bor lane kiba hap ban kit khlieh na ka bynta la ka jingleh. Kane ka ju jia ha kiba bun ki rukom.
Kaba nyngkong, ki paidbah ki lah ban pynïakohnguh ne kontrol ïa ki phang ne rukom treikam jong ki seng saiñ hima da ka jingpyndonkam bastad jong ki ïa la ka hok jied nongmihkhmat. Ki nong India kumba ka long ki la pynpaw shynna ha khmat ka pyrthei bad lah ban ong ba ki la long haduh mynta ki nongri nongda bad nongpynnah pynsah ïa ka synshar paidbah.
Kaba ar, ki paidbah ki lah ban pynlong ïa ki Sorkar kiba hap ban kitkhlieh da kaba pyntreikam ïa ki jinglaitluid batynrai.Da kaba pyntreikam ïa ka jinglait-luid ha ka kren ka khana bad pynpaw ïa la ka jingsngew, ki lah katto katne ban kontrol bad kdew lynti ha ka jingïadei bad ki kam hima sima.
Kaba lai, ki paidbah ki lah ban pynlong ïa ki sorkar ban hap ai jingkheiñ da kaba phai ne wad jingïarap na ki Kashari. Ki Kashari ki ïeng na ka bynta ban khanglad ïa ka jingpyndonkam bakla ïa ka bor bad ka jinglehmon.Ka jingbishar ba laitluid kam dei satia, tang ka jingphohsniew jong u riew sain pyrthei, hynrei bunsien ka ju long ruh ka jingruma. Hynrei kane ka long ka bynta ba iohi jngai jong ka Riti balaitluid jong ka ri India.
Ka Riti Synshar jong ngi ka la ai ruh ha ngi ïa baroh ki hok tynrai kiba ïa dei bad ka jinglaitluid jong ki seng saiñ hima sima ha ka synshar paidbah. Hynrei hangne la mih shibun ki sohsait.La don kawei ka por ba ka Supreme Court (Ka Kashari ba ha khlieh duh jong ka ri) ka la paw ha khmat ka Parliament (ka durbar thaw aiñ ka ri India) ba ka long u mawjynthut ha ka liang ka ioh ka kot bad ka kamai ka kajih. Kumjuh ruh ka Parliament ka la paw ha khmat ka Supreme Court ba ka long kum ka nongpakhang lynti ki jinglait-luid tynrai.ïa ka Riti Synshar hi la dei ban pynkylla ne pynbeit thymmai haduh sawphew saw sien ha kine ki khyndiat snem ba la dep.
Ka jingkynjoh bad ka jingpynneh pynsah ïa ka political democracy kam long satia kumjuh kum ka democracy. Katba ki lad ki kabu ha ka liang ka ioh ka kot bad kiwei kiwei ki jingmih ki dang noh sha liang khlem pat ïa ryngkat, ka long kaba shai ba ki jingmyntoi jong ka poli-tical democracy ki dang sah tang ha ki khyndiat ngut. Kito kiba shah leh klet bad ki bym don, ki lah katba nangïaid ki por ban khi pisa bad thait noh ban ap ïa ki jingkylli bym urlong lano lano ruh.
Ha kine ki 30 snem ba la dep, ka India ka la iohi ïa ka jingïaksaid jong ki paidduk paidsuk ban lait na ka jinglong baduk bakyrduh bad kumjuh kiba shah banbeiñ ban lait na ka.La mih bun ki jingïakhih na ka liang ka saiñ hima sima ne kiwei kiwei ha kylleng sawdong ka ri ban ïarap bad pynlait ïa kiba duk bakyrduh bad bashah ban beiñ.
