Ka jingïalong shitylli ka long ka bor

Nga ju puson ïa kita ki ktien'tylli ngin ïeng saphred ngin kyllon.'

Rev. G. R. Sancley

Nga ju puson ïa kita ki ktien’tylli ngin ïeng saphred ngin kyllon.’

Haba ngi shong syaid ding sawdong ka dpei ngi peit ïa ki lai tylli ki maw byrsiew kiba don hangta ha kaba ka Kmie jong ka ïing ka buh ïa u khiewja ban shetja bad ka buh ïa u khiew jyntah ban shet jhur, ban ioh ïa ka jaka bad ïa ka jyntah ban bam da ka jingieit bad ka jingïalong kawei jong ka ïing. Kine ki lai tylli ki mawbyrsiew ki ai jinghikai ia ngi ïa ka jingïalong shi tylli ban ioh ïa ka jingbam. Kumta nga kwah ban ia phylliew jingmut lem ïa phi ki para ri, ki para doh para snam jong ka Bri u Hynñiewtrep hynriew skum, ban phai sha ki lai tylli ki phang ban ïalong kawei, namar kumba ngi iohi mynta ka jait barit jongngi ka long ha ka jingma ban ïapait bad ban kyllon.

I.KA RYMPEI ïING KABA ïALONG SHITYLLI : Ka ïing ka long kum ka tyllong um ba bang bad ba thiang ba ngin dih man ka sngi ban jah sliang, te hynrei ong lada ka tyllong um ka don ruh ka um ba kthang kan long kumno ïa ki nongdih ? Ka long kumjuh lada u kpa bad ka kmie jong ka ïing ki ïatylli ki ai ïa ka um ba bang, ki khun kin dih bad kin jah sliang bad kin kmen man ka sngi, te kan long kumno  lada ka tyllong um kan long kaba kthang kan long kumno ïa ki nongdih ? U kpa bad ka kmie, ki dei ban ïalong shitylli, kiba ïa dei jingmut, kiba ïa dei na ka juh ka jaidbynriew, bad kumta ba kan nym don ka jingïapait ïa pra ha kata ka iing. Ka jingïapher jaidbynriew, ka jingïapher ka kolshor, ka dustur, ka ktien bad kiwei to tip ba kan wan rah ka jingkthang bad ka jingbym ïadei jingmut ha kata ka ïing. Ka iing kaba suk bad kaba kmen kan long kumba ong u John Howard uba la ïaid kylleng ka pyrthei hynrei u kynmaw ïeit ïa la ka iing u la thaw ïa ka jingrwai kaba ong : “Iing, ïing, ïing, ym don kat ka iing, ym don kat ka ïing.” U John Rice uba la thoh ïa ka kot ‘KA IING’ (Home) pat u ong ba ka ïing ka long ‘KA BNENG,’ Kata haba don ka jing-ïatylli bad ka jingsuk. Kumta kiar lai lum lai wah na kaba ïashongkha khleh bad kiwei ki jaidbynriew.

II.KA IMLANG – SAHLANG RUH KA DEI BAN LONG SHITYLLI :

Kane ka bynta  ka long kaba ïar, namar ka kynthup ïa ki briew kiba stad, ïa ki briew kiba dang bieit lah ban ong. ïa ki briew kiba riewspah bad kiba duk, ïa kiba don burom, ïa kiba la roi ha ki  bynta baroh bad ia kiba dang sah dien ha kiei kiei.Ka mut ruh ia ki briew kiba shong ha sor bad ha nongkyndong, ki lah ban long kiba ïapher khyndiat khyndiat ha ka liang ka kolshor (culture) bad ka dustur (custom). Haba ka jaka ka la ïar lah ruh ban don ka jingïaher ha ki niam,ka rukom im ka rukom riam, tang ba donkam ka jingïalong shi tylli lah ban the song da kine ki bynta harum :-

(1)Ka Nam Khasi lane ki nong Meghalaya :

Tang shu mih shabar ka jylla dei ban ïathuh beit ba ngi dei ki Khasi na Meghalaya lane na Shillong bad ka ktien kiba nang Hindi.Kin kren da ka ktien Hindi lane da ka ktien Phareng. Kane ka pyni ba ngi the song shi tylli kum ka jaidbynriew, ym dei ban ong ïalade ba ngi long u Bhoi ne u Pnar. Ngi dei bansngewthuh ïa kane (Khynriam, u Pnar, u Bhoi, u War ngi dei ki jait Khasi ba ïar).

(2)Ka ktien Khasi (khasi language) :

Haba ngi mih shabar na ka District (civil) lane na la ka area ngi dei ban kren beit da ka ktien Khasi (ktien Sohra) ïa ki para Khasi, ym dei ban kren da ka ktien Shnong kaba ngi ong ha ka Phareng(Mother’s tongue). Ym  dei ban lehraiñ ban kren lane ban ïathuh khana da ka ktien Khasi. Kane kan pynshisha ba ngi dei ki Khasi bad ba ngi niewkor ïa ka ktien la jong ka ktien Khasi. Ka jingbym ñiewkor ïa ka ktien Khasi ka lah ban long kawei ka daw bangin ioh slem  ban ithuh da ka Sorkar ka ktien Khasi.

(3)Ka jingpule bad jingthoh ha ka ktien Khasi (Khasi Literature) Ka long kaba itynnad ba naduh ba uta u Saheb Thomas Jones I uba la shem ïa ki dak thoh (Alphabet) ha ka ktien Khasi da kaba bud kham bun ïa ki dak Roman, da kaba ki kpa tymmen jong ngi ki Khasi kiba kren ïa ka ktien Khasi ba tynrai (Ktien Sohra) kiba la hikai ïa utei u Saheb, la mih ki kot skul bad ki kot niam ban pule bad ban thoh, bad ïa ka rukom spel dak la nang kham pynbha da kiwei hadien khamtam da u Dr. John Roberts, uba la thoh ïa ki kot skul ba la khot ki Khasi Reader, ka jingpule bad ka jingthoh ïa ka ktien Khasi ka la ïaid shaphrang mynta la 177 snem (1841 haduh 2018).

Ka long kaba dei ïa ngi ki longdien ban bud thik ha ka ba thoh, ha kaba shon (Print) kumba la maitphang ban pynneh ïa ka jingialong shitylli jong ngi ki Khasi. Ngi sngewnguh ïa kito kiba la bud thik ïa kane kum u Myllung Soso Tham ha ki Poetry, bad u Radhon Singh Berry ha ki jingsneng tymmen bad da ki spah kiba la thoh kot da kaba thoh beit (Prose) ïa ka ktien Khasi. Kane ka la teh song ïa ngi ki Khasi. Kumta ‘Ka jing-ïatylli ka long ka bor.’

(4)Ka shongkha shongman, ka jinghiar pateng bad ioh pateng khasi. Kane ka long ka Nam bad ka burom ïa ki Khasi, da kaba pynhiar synjat bad ïashongkha para Khasi, ki bym dei shikur, ym dei shi kur, namar ka long kaba sang, haduh kata katta ong u Dr, Homiwell Lyngdoh. Ka long ka burom ruh ïa u Khasi namar ka jinghiar pateng bad jingioh pateng ka dei na ka liang ka kynthei. Dei ban kiar lailum lai wah ban ïashong kha khleh, kata bad ki bym dei ki Khasi nylla, namar ka ktah jur ïa ka dustur bad ïa ka jinghiar pateng bad jingioh pateng Khasi, ka pyntroiñ ruh ïa ka jaid bynriew Khasi. Kan wanrah ruh ïa ka jingïapait ïa pra ha ki longïing bad ha ka jaidbynriew baroh kawei,Ka shongkha shongman para khasi ka tehsong ïa ka jaidbynriew khasi.

(III) Ka Saiñ hima sima ka tehsong ïa ka jaid bynriew :

Ka Ri Khasi bad Jaintia ka long ka ri ki laiphew syiem bad khadar doloi. Kane kam tam lane duna naduh hyndai naduh mynta.Kine ki don la ka Riti kaba neh bha.Mynta ki don da ka Khasi bad ka Jaintia Autonomous District Councils kiba kup ïa ki bad kiba kham pynbha ïa ki Riti bad ki dustur jong ki naduh ka jingsynshar jong u Rangbah ne Sardar shnong haduh ki hima jong ki doloi bad ki Syiem bad kiwei kiwei, la ka la don ka jingkylla katto katne ha ka jingsynshar u Phareng bad u Dkhar.

Ngi lah ban iohi ïa ki dak jong ka jingïalong kawei jong u Hynñiewtrep hynñiewskum ha ka bor ba la wan bad ka jingryntih jong ki ha kaba thung ia ki mawbynna, maw shynrang mawkynthei ha ki kylleng ka Ri Khasi bad Jaintia. Te ban nang pynkhlaiñ shuh shuh ïa kane, ka jingïalong shitylli jong ngi nga shu ai jingmut jingmut kumne :-

(1)Ba ka sorkar kmie bad ka Sorkar jylla kin ïarap kham bun ka tyngka peisa ïa ki District Council ba kin ioh bor, ban nym pynduna ïa ka bthah tyngka peisa kaba long ka hok jong kiba ki dei ban ioh.

(2)Ban pyneh kumjuh ïa u pud u sam ka ri Khasi Jaintia kumba ki long, ba kiwei kin nym kyntur.

(3)Ban nym ai lad ïa ki bar ri ban pyntroiñ ïa ka jaid bynriew da ka shongkha shongman, da ka kam khaiïpateng, da kaba die khyndew.

(4)Ban pynneh ne kham pynbha ïa ki aiñ ki kanun, ki Riti ki dustur bad ka kolshor jong ka jaidbynriew khasi.

(5)Ba ki nongsynshar bad ki nongmihkhmat paidbah kin ïa trei lem bad u paidbah da ka jingïashaniah bad jingleh hok bad jingpynroi ïa ki nongshong shnong bad jong ka Ri.

(6)Ban rat dyngkhong ïa ki jingmlien basniew kum kaba die bad dih kyiad dih drok, ki kam awria, ka jingtuh jinglute, ka ïashoh ïa dat bad ka jingïaum snam. Ban kiar khamtam na ki jingpang sniew bym lah ban pynkloi.

(7)Ban trei hok ïa la ki kam, ban nym long kiba jaipdeh. Ban long kiba stad ban tei ïa la ka ri bad ïa ka jaidbynriew ym ki nongpynjot. Ai ka jingsuk bad ka jingialong shi tylli kan khlaiñ, bad ki nongshun kin her ïap bad kin kyllon.