D. H. Kharkongor
Ka jingshisha (Truth) kan ïai dei kan ïai sah ka jingshisha wat lada ngi baroh ngim kubur lymne pdiang ïa ka. Kan dang ïai dei ka jingshisha wat lada ngi baroh ngin ïa kyntait war ïa ka. Ka jingshisha ka kthang kum u sohngang. ñiar ki ban sngewtynnad ïa uno uno uba shlan ban kren ïa ka jingshisha. Ym dei ban kheiñ dewthala ïa ka jingshisha, kaba katno tam ban len ïa ka.
Kaba dei (right) kan ïai sah kaba dei wat lada ngi baroh ngim treh ban kubur (acknowledge) lane pdiang ïa ka. Kan ïai sah junom la junom kaba dei (right) wat lada ngim treh ban leh ïa ka. Kano kano kaba bakla (wrong) lane ka bym dei kan ïaisah hi kaba bakla lane ka bym dei wat lada ngi baroh ngim treh ban kubur (acknowledge) ba ka dei kaba bakla. Kan ïaisah ka bym dei wat lada ngi baroh ngi leh(commit) pynban ïa ka. Kaba bakla (wrong) kan dang ïaidei kaba bakla bad kampher lada kata ka jingbakla ka dei kaba rit lane kaba khraw. La ka eh hynrei kan bha ba ngin kubur, da jingsngewrit, ïa la ki jong ki jingbakla naba kambha ba ngin ïai len (deny) ïa la ki jong ki jingbakla. Hynrei ñiar ban shem ïa kiba shlur (morally courageous) ban kubur, da jingsngewrit, ïa la ki jong ki jingbakla. Kaba katno tam kat ban kloi ban shim ka jingkitkhlieh ïa kaba ki lah kum rai bakla.
Ka jingshim rai (decision making) ka dei ka kamram jong baroh. Ka kamram kaba man la ka sngi bad kaba ha kiba bun ki liang. Ka kamram kaba ngim lah ban lait. Ka kamram kaba ngi dei ban pyntreikam (execute) ïa ka. Ngi hap ruh ban shim ïa ka jingkitkhlieh (responsibility) halor kiei kiei kiba ngi dei ban rai bad ban pyntreikam. To tip ba ïa kane ka mynta la saiñdur da ki rai kiba ngi la shim naduh mynno mynno. ïa ka lashai ka lashisngi ka jong ngi ruh yn dang ïai saiñdur da ki rai kiba ngi la dei shim tad haduh mynta mynne. Ngim dei ban pynslem ne buhteng ïa kano kano ka rai, kaba ngi dei ban shim. Wat ka rai kaba dei eh (right decision) ruh ka ju sepei noh ynda haba ngi kum rai dier por than eh ïa ka. Kane ruh ka dei kawei na ki jingshisha. Ka jingshisha ka long ba ngim lait na kaba ngin hap ban kheit ïa ki’soh’kiba kat kum kaba ngi la rai. Te ka shong ha ngi, uba kum uno u jait ‘Soh’ngin sa hap ban kheit, lem bad ki nonghiar pateng ki jong ngi hi, ynda lashai lashisngi. Lada ngi la baklaban rai uta u ‘Soh’ un sadei uba jew hi slew. Ka pateng ka ban sa wan kansa ïai byn-ñiaw ïa kata ka rai kaba bakla ka jong ngi.
Ngin ïa iehnoh shwa ïa katei ka bynta. Ngan ieh pat ruh ha phi, shimet shimet, kumno phi pynïadei (relate) ïa katei kaei kaei bad la ka jong ka bynta ka jong phi, kata, ha ka kam ka jam, ka jaka trei ka jaka ktah (work place), ka imlang sahlang lane ka shnong ka thaw bad ruh ha la ka jong ka longïing ka longsem. Ngan ieh ïa ka kat kum ka jingsngewthuh ka jong phi kaba shimet shimet. Ngin ïa iehnoh shwa ruh ïa ka jingdum ka buit ka stad kaba ïadei bad ka jinglap ïa ka metiap ka jong u Ishaque Ali Khan Pana, u nongsaiñhima-sima bad u nongïalam ba ha khmat jong ka seng Awami League, jong ka Ri Bangladesh. Ka jingdum jong ka buit ka stad ba ïa ka met iap ka jong u la lap pynban napoh kawei ka bri kaba don ha ka thaiñ Dona Bhoi. Ka jaka kaba hap hapoh ka East Jaiñtia Hills District jong ka Meghalaya (India), kata, kaba jngai tang kumba 1.5 Kms na u pud u sam (International Border) uba pynïakhlad ïa ka India bad ka Bangladesh.
Ngin ïa poi noh sha ka jingktha khlieh ktha maloi kaba ïadei bad kane ka jingdheng kali bad ka jingkyrduh jong ki jaka pynïeng kyrpang shipor ïa ki kali, ha kylleng jong ka Nongbah Shillong. Kaei kaei kaba nga la dep ban mana lypa naduh kumba 10-15 snem mynshwa. Ka jingmana kaba kiba bun kim suitñiew. Te phylla lei ba ngi hap ban mad kumne mynta, wei ba ki longshwa ki jong ngi kim shym shat jingmut jingpyrkhat (foresee) ba ka Shillong kan heh kan ïar stet kumne kumba ka long mynta. Kim shym la shat jingmut ban shim lypa naduh kata ka por ïa ka rai (right and timely decision) kaba dei. Nga la ju ïai kyrsiewthiah, na ka por sha ka por, ba wat mangi kiba mynta ruh ngim ïa pher ei ei ruh emnaki longshwa manshwa ki jong ngi. Naduh kata ka por nga lah mana ba wat ma ngi ngin sa kum pyntreikam ïa kita hi ki juh ki jingbakla wat ha ki shnong khapsor ki ban sanang mih. Ka lah da urlong mynta.
Haduh mynta mynne ngi dang kloi ban ïa die ïa thied ïa ki jaka kiba ka jingmang kyrpang na ka bynta ka jingïar (width) ka jong ki lynti ki synkien ne ki surok shnong ki dang ïai ïar hi tang kumba 10-12 phut. Ngi dang ïahun hi ruh ïa ka surok kaba ïar tang kumba 10-12 phut. ñiar phin shem kiba, ïa ka jingïar, la mang kyrpang kumba 15 phut. Ngi dang hun hi ruh ïa I jaka iba ka jingheh ka jong ka dang dei tang kumba 3000-3500 Sq feet. Ka jingbakla ka dei hi ka jong nga ka jong phi, kata, kum ki nongdie, kum ki nongthied bad kum ka bor (power & authority) kaba pynshisha bad kaba pynskhem ïa ka jingïadie ka jingïathied jaka. ñiuma lada kan sa dei beit thik tang ka kyntoit kaba rit ne ka surok ka ban shakri kyrpang thik tang ïa ita I kyntoit (Local block) i barit. Ne ba kan dei beit thik ka surok ka ban kut beit noh tang hangta hapoh la i jong i kyntoit iba rit. ñiuma, lada ka lynter jong kata ka surok ruh kam pat palat ïa ka 300 phut.
ñiuma, lada yn nym mih kiwei kiwei de ki ïing ki sem ha baroh arliang bad shilynter jong ita i surok kiba ïar tang kumba 12 phut, iba ka lynter ruh kam palat ïa ka 300 phut. Hynrei hadien kin sa mih kumba 8 tylli ki ïing ki sem sha ka liang ka diang bad 8 tylli sha ka liang ka mon. Hadien, wat ki kali ki ban hap ban rung ban mih,na ita I surok rit, kin nym duna ïa ka 10 tylli. Ym lait ba kin ïakynduh markhmat dngung, hamarpdeng jong ita i surok, kata, hapdeng kaba kaba thmu ban mih bad kaba thmu ban rung. Te mano ban randien bad mano ban kyntur sha khmat. Ynda kumta, khah shi khah, ba ka jingïathan bad ka jingïathut kan nym lait.Kan long kumjuh ynda haba ïakynduh dngung bad ki kali kiba kiba hap ban pynïeng shipor ha ita i surok ibarit. Kaba katno tam wei ba ki kali pat ruh, katba nangmih ki sngi, ki nangïar ki nang heh.
