U Nongsaiñ Hima,1986
Ha kane ka pyrthei ki bin – bin tynrai jong ka khyndew ki ïapli jinglong barobor. Kaba kham stet bad kaba kham shai na kine ki jingïapli long kata kaba ha ka jinghaw basngem kaba don ha suiñ. Na kane ka jinghaw la pynlong ïa ka umjer bad u slap kiba pynthymmai ïa ki jynthung kiba la tyrkhbong bad kiba pynsboh ïa ka khyndew.
Katno inshi ka umjer kaba hap ha ka khyndew ngim lah ban thew. Myntlang, bad ha kiwei – kiwei ki por rang, ka ju paw lajan miet kum u lyoh khyndew ba shu dum, bad ka lang ha ki sla bad ha ki tnat dieng kum ki mawlynnai baphyrnai, hynrei dangstep ka shu jah noh pat khlem thew – shiteng namar ba ki jingthung bad ka khyndew ki la kjit ïa ka, bad shiteng namar ba ki kjat sngi ba dang lung ki la ring shaneng ïa ka pat. Hynrei ïa u slap lah eh ban thew katno ba u hap shi snem – shi snem. Ha Bilat ka long antad laiphew inshi shi snem haba kheiñ lang ïa ka ri baroh, hynrei don ki jaka – jaka ha kiba ki ioh haduh arspah inshi, kum ha ri lum Cumberland.
Ha kane ka ri India don ki jaka ha kiba ki ioh khyndiat, don ruh ki jaka kiba ioh shibun. Ha Laban ki ioh kumba phraphew inshi tam ne duna, ha Sohra pat ki ioh haduh sanspah ne.
Ki ñiew ba lada ka jynhaw basngem ka suiñ baroh kan hap slap shisien hap, kan tap ïa ka khmat ka khyndew tang san inshi, ka paw te ba kane ka jynhaw ka ïahap – ïahap ka ïakiew – ïakiew bun kylla ha kawei ka snem. Ka suiñ ka dei ban sngem katto – katne barobor, bad ka dei ban hap ka umjer bad u slap bunsien na ka bynta ka khyndew, kumta ka dei ban don ka jingkiew ka jingsngem artet ka bakhraw bad kaba hala ka sngi, la ngim iohi ruh ïa kata. Kane ka jingkiew ka um, ha ka rukom bym lah ban iohi, ka long bunsien kaba beit bad kaba sngewthuh, bad ka daw jong ka ka long ka jinglong ka khyndew hi (physical causes), hynrei bunsien ruh ka long ka bym beit beit, bad namar ba ka daw jong ka ka long ha ka jingtrei kemikal, kam long barobor kaba ngi lah ban sngewthuh shai. Kumne:-
1.Ka um ka ïakiew ka ïahiar shibun eh ha pdeng ka khyndew bad ka suiñ na ki daw ba shong ha ka jinglong ka khyndew hi. ïa kine ki daw ngi khot ki daw kemikal. ïa kane ngi iohi haba ha ka por rang u hap u ‘lappraw halor ki mawsiang, te khala – khala ka lyer baiwbih ka la jliah ïa ka um sha artet, bad ka kitnoh ïa ka sha ka jaka shong ki lyoh, hangta la khreh biang ïa ka ban hap pat. Hynrei kum kane ka rukom ïa kiew ïahar ka long kham kynrei eh na ka sla ka duriaw ha ki jaka shit hajan u ikwetor, namar ba la pynshit da ka jingshit ka sngi. Na kine ki jaka ka jynhaw um ka ïa kiew artet barobor ryng-kat bad ka lyer kaba kynting sha suiñ. Kane ka lyer ka long kum ki gali kiba kit ïa kane ka jinghaw kat shaba ki leit. Kiba leit shaphang shatei, kiba leit shaphang shathie ruh kita. Ynda ki la poi sha ki jaka ki bakhriat, hangta kane ka jinghaw um ka kylla la ka dur, bad ka hap umjer lane ïor. Kane ka duriaw hajan u ikwetor, haba dei – ba dei pat ki tuid, ha ka rukom ka baphylla, lyngba ïa ka um duriaw hi sha une u ikwetor. Haba kane ka um ka la poi shata pat ka la khreh ban kiew biang sha suiñ. Kumne ka long ka rukom jong ka naduh kaba sdang ka pyrthei – mynta ka long ha suiñ kum ka jinghaw lashibit ka long ha khyndew kum ka um – markylliang kylliang barobor.
2.Kiwei pat ki daw ka jingiad tawiar ka um ki long kita na ka jingtrei ki kynja ba long met, kum ki dieng ki jhur, lane ki mrad. ïa kine ki daw la khot ki daw phisiolojikal. Kumne : Ka umjer bad u slap kiba hap shi bynta ka ngam sha ka khyndew, bad nangta la kjit ïa ka da ki thied ki dieng bad ki jhur kiba im. Kine ki dieng ki jhur pat ki pynpïar ïa ki sla kiba jyrngam sha ka suiñ ka barkhiang, bad na ki thliew kiba rit bym lah ñiew shuh ki pynmih barobor ia ka jinghaw um ha ka rukom kaba ngim lah ban iohi. Tharai ba la thung phan shi bigha haei – haei, na ki sla jong kane ka shi bigha u phan, shi-snem – shisnem kan mih, ha Bilat, ka jinghaw um kaba biang ban long kumba sanphew hajar mon ka um. Ha kane ka ri kan kham bun pynban aiu kata. Kumta ka paw ba ki kynja jingthung ki pynmih shibun ka jynjaw sha suin, bad kata ka jinghaw ka kylla slap pat.
Pyrkhat ïa ki mrad ruh. Kine ki mrad pat ki ring sha la ki ‘nirbah shi bynta na kajuh ka umslap, bad hadien kata barobor, kum kawei ka kam ba dei ïa ka jingim, ki pynmih noh ïa ka sha suiñ na u tor bad na ki thliew syep ki snep doh jong ki. Na uwei u briew uba la san ka mih ha kane ka rukom kumba shi ser ka um hala ka sngi, bad na ki mrad ki bakham heh ka ju mih kham bun, katba shong ka jingheh ka met jong ki. Haba pynroi (multiply) ïa kane ka shi ser shisngi bad ka jingkheiñ u briew bad ki mrad baroh ha ka pyrthei, ka paw ba kane ka daw ka jingpynïaid um ka long ka bakhraw eh.
3. Hynrei ka um ka ïaid tawiar ruh namar ki jingtrei kemikal kiba shu trei khlem sangeh.Kane ka rukom jingtrei ka long ka baitynnad tam eh, la ka i maïan eh ruh ha uta u bym nang. Shibun eh na ki jingtang jong ki jingthung ka long ka um hi. U kolok bad ka shini ruh kiba rung sha ka kpoh ki mrad ha ka jingbam jong ki, kita ruh jan ba ki long ka um hi. Haba iap u jingthung bad ba u kylla pyut ha ka lyer, kata ka um ka la lait na uta u jingthung. Haba la tylliat ïa uta u kolok bad kata ka shini ha ka kpoh ka mrad, ïa ka um kaba la ju don ha kine ki pynmih noh shabar na u tor bad ka snep doh.
Kumta ki jingthung baim ki kjit ïa ka um sha la ki met, bad haba ki la ïap ki pynmih lut noh ïa kata ka um sha suin. Ka mrad ka ring ïa ka um sha la ka kpoh ha kaba ka dih bad ha ka jingbam jong ka, bad ka pynmih noh pat sha suiñ na la u tor bad na la ki thliew syep. Kumne ka jingpynïaid ba kynja kemikal ka trei barobor bad da kata ïa ka um la pynkylla – pa – pynkylla. Mynta ka um ka lah ban long ha ka rukom kolok ha ka kti jong nga, nga la bam, te ïa ka um kaba ha u kolok nga la pynmih noh kum ka jynhaw na u tor jong nga, bad la kjit ïa kata pat da ki sla dieng bad ka la long shi bynta na ka met jong uta u dieng, te kine ki jingkylla baroh ki lah ban long tang ha kawei ka kynta ka por.
