
Raphael Warjri
Ka khanatang shaphang kaba thaw ïa ka pyrthei ma-riang ka dei kaba la ïar lypa ha ba kdew ïa kita ki san tylli ki tyllong bor jynthaw, kata ïa ka sngi, u bnai, ka lyer, ka um bad ka ding. Kane ka khanatang ka long kyllum ïa baroh ki bynriew ha shityllup ka pyrthei kaba don khyndiat khynsoit ka jingïapher na kiwei kiwei pat. Kaba kham khia thew ka long ba ka ïa syriem bad kubur katkum ka stadmaïan (science) ka juk mynta. Ka stadmaian ka kdew ïa ki bor tynrai na ka sngi, u bnai, ka lyer ka um bad ka ding ki long kiba donbor haduh katta katta ban pynlong ïa ki symbai jingim jong baroh ki jynthaw ha sla pyrthei naduh ka mariang haduh ki mrad ki mreng, ki sim ki doh, dohka dohpnat, ki khñiang ki ksiah kynthup ruh ïa ki bynriew. Toi, ka khnatang Khasi ka jer ïa kita ki bor tynrai kumba la kdew, hynrei ha kiwei ki deiriti, kham ñiar ban shem ba kin long kumjuh namar ba ïa u bnai ym shym la kynthup bad ki kheiñ lang pynban ïa ka khyndew (earth) lane ïa ka hawhaw (space). Kawei pat ka bynta ka long ba kiwei kiwei ki don tang saw tylli kita ki bor tynrai kiba pynlong ban thaw jingim, hynrei ha ka deiriti Khasi ki don san tylli kita ki bor tynrai ba kynthup ïa ka sngi, u bnai, ka lyer, ka um bad ka ding.
Lada ki paidbynriew ha satlak pyrthei kim da kheiñkor ïa ka bor tynrai na u bnai, hynrei ha ka deiriti Khasi u bnai u don ka bynta ba kongsan tam ha ka jingim jong baroh ki jynthaw, naduh ki snap ka mariang, kum ki phlang ki kynbat, ki dieng ki siej, ki syntiew ki skud ter ter haduh ki mrad ki mreng, ki sim ki doh, dohkha doh-pnat, ki khñiang ki ksiah kynthup ruh ïa ki bynriew. Ha ka pyrkhat Khasi u bnai u dei u ba don ka bor ban saitkhuid ïa ka met ki bynriew khamtam ïa ka longkynthei bad dei na kata ka daw ba shisien shibnai ki kynthei khynraw ba la ïaw ki ju tip ïa la ka aiom poibnai. Nalor kata, ha satlak pyrthei ïa ka por ba jlan sngi katkum ki aiom la kheiñ na u bnai, ha ka ba mynnor ki khmih na u bnai bneng ban kheiñ bnai haduh khatlai bnai shisnem. Kumta ka mih ka sngi ka ïa ka taïew bad u bnai ba la bhah ha ki saw aïom jong ka tlang, ka pyrem, ka synrai bad ka lyiur. Kita ki saw aïom ki mih ha la ka pali katkum ba la kheiñ na u bnai. Ki khatlai bnai ha ka shisnem ki long u Kyllalyngkot, Rymphang, Pongram Pongher, Lber, Ïaïong, Jymmang, Jylliew, Naitung, Nailar, Nailur, Risaw, Naiwieng bad Nohprah. Haduh shwa ba wan synshar ka sorkar Bilat la ju kheiñ kumta ïa ki tarik jong ki sngi ki ïa, ki taïew, ki bnai bad ki snem. Hynrei naduh ba la wanrah ïa ka pule dangle da ki phareng la pyntian ha ka imlang sahlang da kata ka rukom kheiñ sngi kheiñ ïa da ka almanak phareng kaba long salonsar khatar bnai. Kata ka la neh sah haduh mynta mynne ha kylleng ka jylla bad baroh kawei ka Ri India, kumjuh ruh ha satlak pyrthei. Jar la katta ki nongkyndong kiba dang tip ïa ka rep ka riang, ki phlang ki kynbat bad kiwei kiwei ki kam ba ïadei bad ka mariang ki dang don kiba tip ïa ka rukom kheiñ bnai bneng ha kaba ïadei bad ka jingim jong ki jynthung jyntep, ki jingri jingdup bad baroh ki kynja jynthaw ba im.
Ym ju don koit ha pyrthei ki bynriew kiba kheiñ sngi kheiñ ïa kum ki Khasi, khamtam ïa ki sngi ïew, kaba long barabor phra sngi shitaïew. Na ka rukom kheiñ sngi-ïew, la shem ba ka ju long lai-taïew shihat ban biang shibnai lane arphew phra sngi shibnai. Ñiuma, u bnai bneng u long katkum ba jingtyllun ba ïaid pyllun ïa ka pyrthei bad ym ju lah ban long ryntih namar ba la pynïaid hi da ka bor mariang, ha kaba ki bynriew ki shu bud ryntih ban kheiñ bnai na u bnai bneng. Hynrei ha kaba ïadei bad ka rukom kheiñ bnai ha ki sngi-ïew ka ïaid la ka jong bad na kata ka daw ba ka mih lai-taïew shihat, ka ba mut arphew phra sngi. Kumta lada shim ha ka shisnem arphewphra sien ki khatlai ka biang thik laispah hynriew phew saw sngi katkum ka almanak phareng salonsar ba ju tip ha ka ktien phareng kum ka Gregorian Calendar, tangba ka pher noh tang manla ka saw snem ba don shisngi ba tam. ïa uta u snem ba man la ka saw snem la ju tip ha ka phareng da u Leap Year, kata ka mut u snem ba kynthnih tam shisngi. Ki kyrteng jong ki bnai Khasi ki dei ba la pynshongñia katkum ka jinglong ka mariang ha kita ki aïom.
Kyllalyngkot : ka dei ka thup aïom kheiñ bnai ha ka ba kawei na ki sngi ha mar shiteng bnai ka long ka ba lyngkot tam ka por mynsngi namar ba mih slem ban kynjat shai ka sngi ha ka step phyrngab bad sep kloi ban lyngngop ka sngi ha ka prem-miet. Teng teng haba kheiñ katkum u bnai bneng ka lah ban hap ha u bnai phareng December.
Rymphang: ka dei ka thup aïom kheiñ bnai ha ka ba la sdang ban beh hir hir ka lyer malu mala ba ju don ka taïew ba kham paswut sha kawei ka phang ne rymphang, ha kaba ju khot ruh ka ‘er kyrshan sngi. Dei kum ha kane ka aïom ba mynnor la ju sdang ban leit lum phlang bad ha ki por mynshwa ha sor bad khap sor Shillong la ju dei ka sngi lum ñiuhkseh na ka bynta ban thaw tyrsok.